Entrepreneurship Management (Marathi Version)-munotes

Page 1

1 १
उद्योजकता विकास दृष्टीकोन
प्रकरण संरचना
१.० ईद्दिष्टे
१.१ प्रस्तावना
१.२ ईद्योजकता
१.३ ईद्योजकीय संस्कृती
१.४ ईद्योजकतेचे द्दसद्ांत
१.५ सारांश
१.६ स्वाध्याय
१.० उद्देश या घटकाचा ऄभ्यास केल्यानंतर द्दवद्याथी खालील बाबतीत सक्षम होतील:
 ईद्योजकतेची संकल्पना अद्दण ईद्योजकांच्या वाढीवर पररणाम करणारे घटक समजून
घेणे.
 द्दवद्दवध प्रकारचे ईद्योजक अद्दण ईद्योजकता संरचनेची अवश्यकता जाणून घेणे.
 संस्कृतीचे घटक अद्दण ईद्योजकीय संस्कृती बदलण्यासाठीच्या प्रयतनांची माद्दहती
घेणे.
 ईद्योजकीय द्दवरुद् प्रशासकीय संस्कृती मधील फरकाचे वणणन करणे
 ईद्योजकतेचे द्दवद्दवध द्दसद्ांत स्पष्ट करणे.
१.१ प्रस्तािना ईद्योजक ही संकल्पना प्रतयेक ईद्योग, देशानुसार तसेच वेळोवेळी बदलत ऄसते. ईद्योजक
या शब्दाचा एक मनोरंजक व्याख्यातमक आद्दतहास अहे अद्दण तो फ्रेंच शब्द "ईद्योजक"
पासून ईद्भवला अहे जो ईपक्रमाचा संदभण देतो. ऄथणतज्ांना "ईद्योजक" द्दकंवा "ईद्योजकता"
ची सुसंगत व्याख्या कधीच (करता अली) नव्हती. ईद्योजक म्हणजे "व्यवसाय सुरू
करणारी अद्दण पैसे कमावण्यासाठी तोटा पतकरण्यास तयार ऄसलेली व्यक्ती". सामान्य की
वडण / मुख्य शब्द 'व्यवसाय' अद्दण 'जोखीम' एकमेकांशी संबंद्दधत अहेत. खरा व्यवसाय
द्दकंवा जोखीम नसल्यास, एखाद्या व्यक्तीला ईद्योजक म्हणून संबोधले जाउ शकत नाही.
 तुमच्या शेजारच्या द्दकराणा दुकानाची स्थापना करणारा लहान व्यावसाद्दयक हा एक
ईद्योजक अहे. munotes.in

Page 2

ईद्योजकता व्यवस्थापन
2  रस्तयावरील स्टाटणऄप द्दकंवा लॉन्री सेवेचे द्दनमाणता एक ईद्योजक अहेत.
 बहु-ऄब्ज ररलायन्स कंपनी द्दल.चा संस्थापक, तयांच्या हाय-टेक ऄॅद्दललकेशनसह,
जागद्दतक स्तरावर एक ईद्योजक अहे.
 फ्रीलांद्दसंग / मुक्त ललंबर जो स्वतःसाठी काम करतो अद्दण तुमचे नाले / रेन्स
दुरुस्तीचे कायण करतो तो एक ईद्योजक अहे.
ईद्योजकता म्हणजे जोखीम पतकरून नवीन व्यवसाय सुरू करण्याची व्यक्तीची आच्छा तसेच
हे तंत्रज्ान सक्षम स्पधाणतमक जागद्दतक वातावरणात व्यवस्थाद्दपत करणे. ईद्योजकांना
द्दवशेषीकृत ईतपादन द्दकंवा तंत्रज्ानासह नवकल्पना, नेतृतव, शोध द्दकंवा ऄग्रेसर होण्याची
ईतकट आच्छा ऄसते. व्यवसाय, कामाचा प्रकार , ईद्योजकाचे वय द्दकंवा औपचाररक द्दशक्षण
आतयादी बाबी ईद्योजकाच्या प्रवेशास प्रद्दतबंद्दधत करत नाहीत. तयाचप्रमाणे यश द्दकंवा
ऄपयशाचे द्दबरुदाने देखील फरक पडत नाही. ईद्योजक हे ऄसे लोक ऄसतात जयांच्याकडे
कल्पना द्दकंवा ईतपादन द्दकंवा सेवा जगास सुपूदण करण्याचे धैयण ऄसते. ग्राहकांच्या गरजा पूणण
करता येतील ऄशा बाजारपेठा, चांगल्या जागा बनवण्याचा ते प्रयतन करत ऄसतात.
ईद्योजकता ही नफा द्दमळद्दवण्याच्या जोखमीसह अद्दण ऄथणव्यवस्था वाढीस ठेवण्यासाठी
स्वेच्छेने एखादा व्यवसाय ईपक्रम अकृतीबद् करणे, सुपूदण करणे, द्दवकद्दसत करणे,
अयोद्दजत करणे अद्दण चालवणे आतयादी प्रद्दक्रयांचा ऄंतभाणव अहे. ईद्योजकतेचे वणणन
प्रस्थाद्दपत कंपन्या अद्दण नवीन व्यवसाय ऄसे केले जाते, जयात शोध द्दकंवा तंत्रज्ान,
ईतपादने अद्दण सेवांमध्ये बदलण्याची क्षमता ऄसते. ईद्योजक ही ऄशी व्यक्ती अहे जी
अवश्यक संसाधने ओळखून अद्दण गोळा करून, जोखीम अद्दण ऄद्दनद्दि ततेचा सामना
करून, आद्दच्छत नफा अद्दण वाढ साध्य करण्याच्या ईिेशाने नवीन व्यवसाय तयार करते.
ईद्योजकतेचा ऄभ्यास हा अयररश-फ्रेंच ऄथणशास्त्रज् ररचडण कॅंद्दटलॉन यांच्या १७ व्या
शतकाच्या ईत्तराधाणत अद्दण १८ व्या शतकाच्या सुरुवातीच्या कामापयंत पोहोचला. तो
शास्त्रीय ऄथणशास्त्राचा पाया होता. कँद्दटलनने या शब्दाची व्याख्या प्रथम तयांच्या सामान्य
व्यापाराच्या स्वरूपावरील द्दनबंधात केली. कॅद्दन्टलॉनने या शब्दाची व्याख्या ऄशी व्यक्ती
केली अहे जी एखाद्या ईतपादनासाठी द्दवद्दशष्ट द्दकंमत देते अद्दण ऄद्दनद्दित द्दकंमतीवर तयाची
पुनद्दवणक्री करते, "पररणामी ईिमाचा धोका मान्य करताना संसाधने द्दमळवणे अद्दण वापरणे
याबिल द्दनणणय घेणे". कॅद्दन्टलॉनने ईद्योजकाला जोखीम घेणारा मानला जो जाणीवपूवणक
अद्दथणक परतावा द्दमळवण्यासाठी संधींचा फायदा घेण्यासाठी, संसाधने वाटप करतो.
कॅद्दन्टलॉनने जोखीम स्वीकारण्याच्या अद्दण ऄद्दनद्दिततेला सामोरे जाण्याच्या ईद्योजकाच्या
आच्छेवर जोर द्ददला, ऄशा प्रकारे तयाने ईद्योजकाच्या कायाणकडे लक्ष वेधले अद्दण ईद्योजक
अद्दण पैसे देणारा मालक यांच्या कायाणमध्ये फरक केला.
१.१.१ 'उद्योजक' तेचा इवतहास:
१६ व्या शतकाच्या सुरुवातीला 'ईद्योजक' हा शब्द फ्रेंच लोकांनी लष्करी मोद्दहमांमध्ये
नेतृतव करणाऱ्यास वापरला होता. १७०० इ. च्या असपास हा शब्द फ्रान्समध्ये कंत्राटदार
द्दकंवा अद्दकणटेक्टसाठी वापरला गेला. १८ व्या शतकाच्या सुरुवातीस फ्रेंच ऄथणशास्त्रज्
ररचडण कॉद्दटलॉन (कॅद्दन्टलॉन) यांनी व्यवसाय अद्दण अद्दथणक द्दक्रयाकलापांना हा शब्द लागू munotes.in

Page 3

ईद्योजकता द्दवकास दृष्टीकोन
3 केला. १८४८ मध्ये, प्रद्दसद् ऄथणशास्त्रज् जॉन स्टटण द्दमल यांनी 'ईद्योजकता' म्हणजे
खाजगी ईद्योगाची स्थापना ऄसे वणणन केले. भारताचा द्दवचार करता, स्वतंत्र भारतात
ईद्योजकतेच्या संथ वाढीसाठी ऄनेक घटक जबाबदार अहेत. स्वातंत्र्याच्या वेळी अपल्या
ऄथणव्यवस्थेचा औद्योद्दगक पाया ऄतयंत कमकुवत होता. ईद्योगांना कच्च्या मालाची
कमतरता, भांडवलाची कमतरता, द्दवपणन समस्या आतयादी ऄनेक ऄडचणींचा सामना
करावा लागत होता. तथाद्दप , सरकार व्यवसाय सुलभतेत वाढ करत अहे.
ईद्योजकता म्हणजे व्यवसाय सुरू करण्याची प्रद्दक्रया ऄशी व्याख्या केली जाते. अज,
यशस्वी भांडवलशाही ऄथणव्यवस्थेचा अधारस्तंभ म्हणून ईद्योजकांना औदयोद्दगक द्दवश्वात
रमणारे ऄसे ओळखले जाते. पण ईद्योजकतेची सुरुवात कुठून झाली? पद्दहले ईद्योजक
कोण होते? मोठ्या ईद्योगांचे वचणस्व ऄसलेल्या जागद्दतक ऄथणव्यवस्थेत, ईद्योजकतेसाठी
भद्दवष्यात काय अहे? पुढील माद्दहती पहा.
१. प्राचीन काळ: एक ईद्योजक म्हणून सवाणत अधीच्या व्याख्येचे प्रारंद्दभक ईदाहरण
म्हणजे माको पोलो, जयाने सुदूर पूवेकडे व्यापार मागण स्थाद्दपत करण्याचा प्रयतन केला.
दरम्यानच्या काळात , माको पोलो तयाच्या मालाची द्दवक्री करण्यासाठी करार करत
ऄसे. या काळातील सामाइक कराराने व्यापारी-मोद्दहमांना द्दवम्यासह २२.५ टक्के
दराने कजण द्ददले जाइ. भांडवलदार हा द्दनष्क्रीय जोखीम पतकरणारा होता, तर
व्यापारी- मोद्दहमांना सवण शारीररक अद्दण भावद्दनक धोके पतकरून व्यापारात सद्दक्रय
भूद्दमका घेत ऄसे.
२. मध्ययुग काळ: मध्ययुगात, ईद्योजक हा शब्द दोघांमधील दुवा अद्दण मोठे ईतपादन
प्रकल्प व्यवस्थाद्दपत करणारी व्यक्ती म्हणून वापरला जात ऄसे. मध्ययुगातील एक
सामान्य ईद्योजक हा पाद्री /मौलवी ऄसे - द्दकल्ले अद्दण तटबंदी, सावणजद्दनक आमारती,
मठ अद्दण कॅथेरल यासारख्या महान वास्तुद्दशल्पीय कामांची प्रभारीती ऄसे.
३. १७ िे शतक: १७००च्या दशकातील प्रख्यात ऄथणशास्त्रज् अद्दण लेखक ररचडण
कॅद्दन्टलॉन यांनी ईद्योजकाच्या सुरुवातीच्या द्दसद्ांतांपैकी एक द्दसद्ांत द्दवकद्दसत केला
तसेच संज्ेचे संस्थापक म्हणून तयांना ओळखले जाते. व्यापारी, शेतकरी, कारागीर
अद्दण आतर एकमेव मालक "द्दवद्दशष्ट द्दकंमतीला खरेदी करतात अद्दण ऄद्दनद्दित
द्दकंमतीला द्दवकतात, तयामुळे जोखीम पतकरून काम करतात" ऄसे द्दनरीक्षण करून
तयांनी ईद्योजकाकडे जोखीम घेणारा म्हणून पाद्दहले. या काळातील एक ईद्योजक जॉन
लॉ होता, फ्रेंच माणूस, जयाला रॉयल बँक स्थापन करण्याची परवानगी देण्यात अली.
बँकेने ऄखेरीस नव जगात ट्रेद्दडंग कंपनी म्हणून द्दवशेष फ्रँचायझी- द्दमद्दसद्दसपी कंपनी
द्दवकद्दसत केली -. दुदैवाने, द्दह फ्रेंच व्यापारातील मक्तेदारी कायद्याच्या पतनास
कारणीभूत ठरली जेव्हा तयाने कंपनीच्या स्टॉकची द्दकंमत द्दतच्या मालमत्तेच्या
मूल्यापेक्षा जास्त वाढवण्याचा प्रयतन केला, जयामुळे कंपनीचे पतन झाले.
४. १८ िे शतक: १८ व्या शतकात भांडवलदार द्दह भांडवलाची गरज ऄसलेल्या
व्यक्तीपेक्षा वेगळी होती. दुसऱ्या शब्दांत, ईद्योजक हा भांडवल पुरवठादार पेक्षा द्दभन्न
होता. या द्दभन्नतेचे एक कारण म्हणजे जगभरात होत ऄसलेले औद्योद्दगकीकरण. एली
द्दव्हटनी अद्दण थॉमस एद्दडसन यांच्या शोधांप्रमाणेच या काळात द्दवकद्दसत झालेले munotes.in

Page 4

ईद्योजकता व्यवस्थापन
4 ऄनेक शोध बदलतया जगाच्या प्रद्दतद्दक्रया होतया. द्दव्हटनी अद्दण एद्दडसन दोघेही नवीन
तंत्रज्ान द्दवकद्दसत करत होते अद्दण तयांच्या शोधांना स्वतः द्दवत्तपुरवठा करण्यास ते
ऄक्षम होते. द्दव्हटनीने तयाच्या कापूस द्दगरणीला द्दिद्दटश राजयकतयांच्या संपत्तीतुने
द्दवत्तपुरवठा द्दमळवला, तर एद्दडसनने वीज अद्दण रसायनशास्त्राच्या क्षेत्रात द्दवकास
अद्दण प्रयोग करण्यासाठी खाजगी स्त्रोतांकडून भांडवल ईभे केले. एद्दडसन अद्दण
द्दव्हटनी दोघेही भांडवल वापरकते (ईद्योजक) होते, प्रदाता (ईद्यम भांडवलदार)
नव्हते. व्हेंचर कॅद्दपटद्दलस्ट हा एक व्यावसाद्दयक मनी मॅनेजर ऄसतो जो गुंतवणुकीवर
ईच्च दराने परतावा द्दमळद्दवण्यासाठी आद्दक्वटी भांडवलाच्या रक्कमेतून जोखीमी
गुंतवणूक करतो.
५. १९ िे आवण २० िे शतक: १९ व्या शतकाच्या ईत्तराधाणत अद्दण २० व्या
शतकाच्या सुरुवातीच्या काळात, ईद्योजकांना ऄनेकदा व्यवस्थापकांपेक्षा द्दभन्न
समजले जात नसे अद्दण तयांना मुख्यतः अद्दथणक दृष्टीकोनातून पाद्दहले जात होते.
ऄँर्यू कानेगी हे या व्याख्येतील सवोत्तम ईदाहरणांपैकी एक अहेत. कानेगीने काहीही
शोध लावला ना ही, ईलट अद्दथणक चैतन्य द्दमळवण्यासाठी ईतपादनांच्या द्दनद्दमणतीमध्ये
नवीन तंत्रज्ानाचे रुपांतरण अद्दण द्दवकसन केले. गरीब स्कॉद्दटश कुटुंबातून अलेल्या
कानेगीने, प्रामुख्याने तयाच्या शोधकतेपेक्षा द्दकंवा सजणनशीलतेच्या ऐवजी तयाच्या
ऄद्दवरत स्पधाणतमकतेने ऄमेररकन पोलाद ईद्योगाला औद्योद्दगक जगतातील मोक्याचे
स्तान द्दमळवले, २० व्या शतकाच्या मध्यभागी , ईद्योजक ही संकल्पना ऄद्दवष्काराची
संकल्पना म्हणून स्थापन झाली. ईद्योजकाचे कायण म्हणजे एखाद्या शोधाचा वापर
करून ईतपादनाच्या पद्तीमध्ये सुधारणा करणे द्दकंवा क्रांती घडवून अणणे द्दकंवा
सामान्यत: नवीन वस्तूचे ईतपादन करणे द्दकंवा जुन्या वस्तूचे ईतपादन नव पद्तीने
करणे, सामग्रीच्या पुरवठ्याचे नव स्त्रोत शोधणे द्दकंवा नवीन ईद्योग अयोद्दजत करून
ईतपादनांसाठी नवीन द्दठकाण द्दमळवणे. या व्याख्येत नवकल्पना अद्दण नवीनता ही
ईद्योजकतेचा ऄद्दवभाजय भाग अहे. खरंच, नवोपक्रम, काहीतरी नवीन सादर
करण्याची कृती, ईद्योजकासाठी सवाणत कठीण कामांपैकी एक अहे. यासाठी केवळ
द्दनद्दमणती अद्दण संकल्पनातमक क्षमताच नाही तर वातावरणात कायणरत ऄसलेल्या सवण
शक्तींना समजून घेण्याची क्षमता देखील अवश्यक अहे. नवद्दनद्दमणतीची ही क्षमता
आद्दतहासात सवणत्र द्ददसून येते - आद्दजद्दलशयन लोक जयांनी प्रतयेकी ऄनेक टन वजनाचे
दगडी द्दपरॅद्दमड द्दडझाइन केले अद्दण बांधले, तयापासून ते ऄपोलो चंद्र मॉड्यूल, लेझर
शस्त्रद्दक्रया, वायरलेस कम्युद्दनकेशनपयंत.
१.१.२ उद्योजकाच्या व्याख्या :
१) ऑक्सफडण द्दडक्शनरीनुसार ईद्योजक म्हणजे "नफ्याच्या अशेने अद्दथणक जोखीम
पतकरून व्यवसाय द्दकंवा ऄनेक ईद्म सुरू करणारी व्यक्ती"
२) आंटरनॅशनल एनसायक्लोपीद्दडयानुसार, ईद्योजक म्हणजे "भद्दवष्यातील
पररद्दस्थतींबिल ऄद्दनद्दिततेच्या पाश्वणभूमीवर व्यवसाय चालवण्याचा धोका पतकरणारी
व्यक्ती". munotes.in

Page 5

ईद्योजकता द्दवकास दृष्टीकोन
5 ३) शुम्पीटरच्या मते ईद्योजक म्हणजे “प्रगत ऄथणव्यवस्थेत ईद्योजक म्हणजे ऄशी व्यक्ती
जी ऄथणव्यवस्थेत काहीतरी नवीन अणते – ईतपादनाची पद्ती जी ईतपादनाच्या
शाखेतील ऄनुभवाने ऄद्याप तपासली गेली नाही, ऄसे ईतपादन जे ग्राहक ऄद्याप
वापरत नाहीत. पररद्दचत , कच्च्या मालाचा द्दकंवा नवीन बाजारपेठेचा एक नवीन स्त्रोत
अद्दण यासारखे” इ.
४) ऄॅडम द्दस्मथच्या मते ईद्योजक म्हणजे "ईद्योजक एक व्यक्ती अहे, जी व्यावसाद्दयक
हेतूने संस्था बनवते. ती मालकी भांडवलदार अहे, भांडवलाचा पुरवठादार अहे अद्दण
तयाच वेळी कामगार अद्दण ग्राहक यांच्यात हस्तक्षेप करणारी व्यवस्थापक अहे”.
"ईद्योजक एक द्दनयोक्ता , मालक, व्यापारी अहे परंतु स्पष्टपणे भांडवलदार म्हणून
मानला जातो"
५) पीटर एफ रकरच्या मते ईद्योजक म्हणजे “ईद्योजक तो ऄसतो जो नेहमी बदल
शोधतो, तयाला प्रद्दतसाद देतो अद्दण संधी म्हणून तयाचा फायदा घेतो. नवोन्मेष हे
ईद्योजकांचे द्दवद्दशष्ट साधन अहे, जयाद्वारे ते वेगळ्या व्यवसायासाठी द्दकंवा वेगळ्या
सेवेसाठी संधी म्हणून बदलांचा फायदा घेतात.”
१.२ उद्योजकता ईद्योजकतेचा ऄथण ऄसा अहे की एक ईद्योजक जो जगात बदल घडवून अणण्यासाठी
कृती करतो. स्टाटणऄप ईद्योजक ऄश्या समस्या सोडवतात जयाचा सामना ऄनेकजण
दररोज करतात , लोकांना ऄशा प्रकारे एकत्र अणतात जे याअधी कोणीही केले नसेल
द्दकंवा काहीतरी क्रांद्दतकारी घडवून, जे समाजाला पुढे नेत ऄसेल, तयांच्या सवांच्यात एक
गोष्ट समान अहे – ती म्हणजे कृती.
ही ऄशी कल्पना नाही जी तुमच्या डोक्यात ऄडकली अहे. ईद्योजक कल्पना ऄंमलात
अणतात. ईद्योजकता म्हणजे कल्पनांची ऄंमलबजावणी करणे.
ईद्योजकता ही एक द्दक्लष्ट संज्ा अहे जी सहसा फक्त तुमचा स्वतःचा व्यवसाय चालवणे
म्हणून पररभाद्दषत केली जाते. परंतु "व्यवसाय मालक" अद्दण "ईद्योजक" यांच्यात फरक
अहे अद्दण दोन्ही जरी एक ऄसले, परंतु ईद्योजकता ही व्यक्तीची वृत्ती अहे, हे तयाचे
वेगळेपण अहे.
ईद्योजकता ही पूणणवेळ द्दक्रया अहे जयासाठी समपणण अद्दण कठोर पररश्रम अवश्यक
अहेत. ईद्योजक नवद्दनद्दमणती करणारे ऄसतात. ते मालक, ईतपादक, बाजार द्दनमाणते, द्दनणणय
घेणारे अद्दण जोखीम घेणारे अहेत. जमीन, श्रम अद्दण भांडवल यासारख्या आतर घटकांसह
ईद्योजकांना चौथा 'ईतपादन घटक ' म्हणून संबोधले जाते. ते रोजगाराच्या संधी द्दनमाणण
करतात म्हणून ते देशाच्या अद्दथणक प्रगतीचा कणा अहेत. ते कोणतयाही देशाच्या द्दवकासात
खूप महत्त्वाची भूद्दमका बजावतात.

munotes.in

Page 6

ईद्योजकता व्यवस्थापन
6 १.२.१ उद्योजकीय िाढीिर पररणाम करणारे घटक:
ऄ) अद्दथणक घटक
ब) गैर-अद्दथणक घटक
अ) आवथिक घटक:
१. भांडिल: भांडवल हे ईद्यमाच्या स्थापनेसाठी सवाणत महत्त्वाचा घटक अहे. व्यवहायण
प्रकल्पांमध्ये भांडवली गुंतवणुकीत वाढ झाल्याने नफ्यात वाढ होते जयामुळे भांडवल
द्दनद्दमणतीच्या प्रद्दक्रयेला गती द्दमळण्यास मदत होते. गुंतवणुकीसाठी द्दनधीच्या सहज
ईपलब्धतेमुळे ईद्योजकता द्दक्रयाकलापांनाही चालना द्दमळते. भांडवल ईपलब्धता
ईद्योजकास एकाची जमीन , दुसयाणची यंत्रे अद्दण द्दतसऱ्याचा कच्चा माल एकत्र अणून
वस्तू तयार करण्यास सुलभ करते. तयामुळे भांडवल हे ईतपादन प्रद्दक्रयेसाठी वंगण
मानले जाते. औद्योद्दगक व्यवसायांसाठी भांडवलाच्या कमतरतेमुळे ईद्योजकतेच्या
प्रद्दक्रयेत कसा ऄडथळा द्दनमाणण झाला अद्दण भांडवलाच्या पुरेशा पुरवठ्याने तयाला
कशी चालना द्ददली याचे ईदाहरण म्हणजेच फ्रान्स अद्दण रद्दशया होय.
२. श्रम: योग्य प्रकारच्या कामगारांची सहज ईपलब्धता देखील ईद्योजकतेवर पररणाम
करते. कामगारांच्या संख्येपेक्षा गुणवत्ता, ईद्योजकतेच्या ईदय अद्दण वाढीवर प्रभाव
टाकते. कायणक्षम वाहतुकीसह पायाभूत सुद्दवधा द्वारे कामगारांच्या ऄचलतेची समस्या
सोडवली जाउ शकते. श्रमाच्या गुणवत्ता ऐवजी श्रम संख्या हा अणखी एक घटक
अहे जो ईद्योजकतेच्या ईदयास प्रभाद्दवत करतो. वाढतया लोकसंख्येमुळे बहुतांश
ऄल्प द्दवकद्दसत देश हे श्रमसंपन्न राष्ट्र अहेत. पण द्दफरती अद्दण लवद्दचक श्रमशक्ती
ऄसल्यास ईद्योजकतेला प्रोतसाहन द्दमळते, अद्दण कमी द्दकमतीच्या श्रमाचे संभाव्य
फायदे श्रम ऄचलतेच्या हाद्दनकारक प्रभावांद्वारे द्दनयंद्दत्रत केले जातात. अद्दथणक अद्दण
भावद्दनक सुरक्षा कामगार गद्दतशीलता प्रद्दतबंद्दधत करतात. तयामुळे ईद्योजकांना पुरेसा
मजूर द्दमळवण्यात ऄनेकदा ऄडचणी येतात.
३. कच्चा माल: कच्च्या मालाच्या अवश्यकतेवर कोणतयाही औद्योद्दगक द्दक्रयाकलापांची
स्थापना अद्दण ईद्योजकता ईदयामध्ये तयाचा प्रभाव लक्षणीय अहे. कच्च्या मालाच्या
ऄनुपद्दस्थतीत, कोणताही ईद्योग स्थापन केला जाउ शकत नाही. हे ईतपादनासाठी
अवश्यक ऄसलेल्या मूलभूत घटकांपैकी एक अहे. कच्च्या मालाच्या कमतरतेमुळे
ईद्योजकीय वातावरणावर द्दवपररत पररणाम होतो. द्दकंबहुना, कच्च्या मालाचा पुरवठा
स्वतःवर प्रभाव पा डत नाही परंतु आतर संधी पररद्दस्थतींवर ऄवलंबून, प्रभावशाली
बनतो. या पररद्दस्थती द्दजतक्या ऄनुकूल ऄसतील द्दततकीच ईद्योजक ईदय होण्याचा
शक्यता जास्त ऄसते.
४. बाजार: ईद्योजकतेच्या वाढीसाठी बाजार अद्दण द्दवपणन यांची भूद्दमका खूप महत्त्वाची
अहे. अधुद्दनक स्पधाणतमक जगात कोणताही ईद्योजक बाजार अद्दण द्दवद्दवध द्दवपणन
तंत्रांबिलच्या ऄद्ययावत ज्ानाऄभावी द्दटकून राहण्याचा द्दवचार करू शकत नाही.
वस्तुद्दस्थती ऄशी अहे की बाजाराची क्षमता ही ईद्योजकीय कायाणतून द्दमळणाऱ्या
संभाव्य बद्दक्षसांचे प्रमुख द्दनधाणरक अहे. खरे सांगायचे तर, जर पुद्दडंगचा पुरावा munotes.in

Page 7

ईद्योजकता द्दवकास दृष्टीकोन
7 खाण्यामध्ये अहे, तर सवण ईतपादनाचा पुरावा वापरामध्ये अहे, बाजाराचा अकार
अद्दण रचना या दोन्ही गोष्टी ईद्योजकतेवर तयांच्या स्वतःच्या मागाणने प्रभाव पाडतात.
व्यावहाररकदृष्ट्या, बाजारातील द्दवद्दशष्ट ईतपादनातील मक्तेदारी ही स्पधाणतमक
बाजारपेठेपेक्षा ईद्योजकतेसाठी ऄद्दधक प्रभावशाली ठरते. तथाद्दप, कच्चा माल अद्दण
तयार मालाची वाहतूक सुलभ करून अद्दण ईतपादक मालाची मागणी वाढवून,
वाहतूक व्यवस्थेत सुधारणा करून, स्पधाणतमक बाजाराचा तोटा काही प्रमाणात कमी
केला जाउ शकतो.
५. पायाभूत सुविधा: ईद्योजकतेचा द्दवस्तार, द्दवकद्दसत पायाभूत सुद्दवधांचा ऄंदाज घेत
ऄसते. हे केवळ बाजारपेठ वाढवण्यास मदत करत नाही तर व्यवसायाची द्दक्षद्दतजे
देखील द्दवस्तृत करते. ईदाहरणाथण, भारतात पोस्ट अद्दण टेद्दलग्राफ प्रणालीची
स्थापना, रस्ते अद्दण महामागांचे बांधकाम घ्या. १८५० च्या दशकात झालेल्या
ईद्योजकीय द्दक्रयाकलापांना यामुळे मदत झाली. वरील घटकांव्यद्दतररक्त, व्यापार
संघटना, व्यावसाद्दयक कायणशाळा, ग्रंथालये आतयादी संस्था देखील ऄथणव्यवस्थेत
ईद्योजकतेला चालना देण्यासाठी अद्दण द्दटकवून ठेवण्यासाठी पूरक ठरतात. या
संस्थांकडून तुम्हाला हवी ऄसलेली सवण माद्दहती तुम्ही गोळा करू शकता. ते संवाद
अद्दण संयुक्त कृतीसाठी एक मंच म्हणून देखील कायण करतात.
ब) गैर-आवथिक घटक:
१. वशक्षण: द्दशक्षण एखाद्याला बाहेरील जग समजून घेण्यास सक्षम करते अद्दण तयाला
दैनंद्ददन समस्यांना तोंड देण्यासाठी मूलभूत ज्ान अद्दण कौशल्ये देउन सुसजज करते.
कोणतयाही समाजात , ईद्योजकीय मूल्ये रुजवण्यात द्दशक्षण व्यवस्थेची महत्त्वपूणण
भूद्दमका ऄसते. भारतात, २० व्या शतकापूवीची द्दशक्षण व्यवस्था पारंपाररक होती. या
व्यवस्थेत, समाजाप्रती टीकातमक अद्दण प्रश्नद्दचन्ह द्दनमाणण करण्याच्या वृत्तीला परावृत्त
केले गेले. जाद्दतव्यवस्था अद्दण पररणामी व्यावसाद्दयक रचना ऄशा द्दशक्षणामुळे बळकट
झाली. ईद्योगधंदा हा सन्माननीय पररपाक नाही या कल्पनेला चालना द्ददली (गेली).
नंतर, जेव्हा आंग्रज अपल्या देशात अले, तेव्हा तयांनी एक द्दशक्षण व्यवस्था सुरू केली,
फक्त इस्ट आंद्दडया कंपनीसाठी कारकून अद्दण लेखापाल तयार करण्यासाठी, ऄशा
पद्तीचा पाया, जसे की अपण चांगले पाहू शकता, ऄद्दतशय ईद्योजकताद्दवरोधी अहे.
अजही अपल्या द्दशक्षण पद्तीत फारसा बदल झालेला नाही. द्दवद्यार्थयांना तयांच्या
पायावर ईभे राहण्यास सक्षम करण्यात कमी पडत अहे.
२. समाजाचा दृष्टीकोन : या बाबत संबंद्दधत पैलू म्हणजे ईद्योजकतेकडे समाजाचा
दृद्दष्टकोन. काही समाज नवकल्पना अद्दण नवीन गोष्टींना प्रोतसाहन देतात अद्दण ऄशा
प्रकारे ईद्योजकांच्या कृतींना अद्दण नफ्यासारख्या पुरस्कारांना मान्यता देतात. काही
आतर बदल सहन करत नाहीत अद्दण ऄशा पररद्दस्थतीत , ईद्योजकता मूळ धरू शकत
नाही अद्दण वाढू शकत नाही. तयाचप्रमाणे, काही समाजांमध्ये पैसे कमावण्याच्या
कोणतयाही द्दक्रयाकलापाबिल जन्मजात नापसंती ऄसते. ऄसे म्हटले जाते की
रद्दशयामध्ये, एकोद्दणसाव्या शतकात , ईच्च वगाणला ईद्योजक अवडत नव्हते.
तयांच्यासाठी जमीन मशागत करणे म्हणजे चांगले जीवन. तयांचा ऄसा द्दवश्वास होता munotes.in

Page 8

ईद्योजकता व्यवस्थापन
8 की जमीन ही देवाची अहे अद्दण जद्दमनीचे ईतपादन हा देवाचा अशीवाणद अहे. या
काळात रद्दशयन लोक -कथा, नीद्दतसूत्रे अद्दण लोकगीताने संदेश द्ददला की
व्यवसायाद्वारे संपत्ती कमद्दवणे योग्य नाही.
३. सांस्कृवतक मूल्य: हा हेतू पुरुषांना कृती करण्यास प्रवृत्त करतात. ईद्योजकीय
वाढीसाठी नफा द्दम ळवणे, प्रद्दतष्ठा संपादन करणे अद्दण सामाद्दजक प्रद्दतष्ठा प्राप्त करणे
यासारखे योग्य हेतू अवश्यक अहेत. महत्त्वाकांक्षी अद्दण हुशार पुरुष जोखीम
पतकरतील अद्दण हे हेतू भक्कम ऄसल्यास नवनवीन शोध घेतील. या हेतूंची ताकद
समाजाच्या संस्कृतीवर ऄवलंबून ऄसते. जर संस्कृती अद्दथणकदृष्ट्या केंद्दद्रत ऄसेल,
तर ईद्योजकता वाखाणण्याजोगी अद्दण प्रशंसनीय ऄसेल; जीवनाचा एक मागण म्हणून
संपत्ती जमा करणे कौतुकास्पद होइल. ऄल्प द्दवकद्दसत देशांमध्ये, लोक अद्दथणकदृष्ट्या
प्रेररत कमी ऄसतात. अद्दथणक प्रोतसाहनांमध्ये तुलनेने कमी अकषणण ऄसते. लोकांना
गैर-अद्दथणक प्रयतनांद्वारे सामाद्दजक द्दभन्नता प्राप्त करण्याच्या भरपूर संधी अहेत.
तयामुळे संघटनातमक क्षमता ऄसलेले पुरुष व्यवसायात कमी ओढले जातात. ते
तयांच्या कलागुणांचा गैर-अद्दथणक कारणांसाठी वापर करतात.
४. कायदेशीर िातािरण: कायदेशीर वातावरणाचा व्यवसायावर फार मोठा पररणाम
होतो. ईद्योजक , व्यापारी अद्दण व्यवसायाशी संबंद्दधत आतर पक्षांचे द्दहत अद्दण
ऄद्दधकार यांचे रक्षण करण्यासाठी योग्य कायदेशीर व्यवस्था ऄद्दस्ततवात नसल्यास,
कोणताही महत्त्वपूणण व्यवसाय करण्यास ऄडचणी ईद्भवतात.
५. आंतरराष्ट्रीय पयाििरण: अंतरराष्ट्रीय वातावरणाचाही व्यवसाय प्रणालीवर पररणाम
होतो. सध्या जगभरात जागद्दतकीकरण अद्दण ईदारीकरणाच्या लाटा वाहत अहेत.
अंतरराष्ट्रीय वातावरणात द्दवद्दवध राष्ट्रांमधील परस्पर संबंध, द्दवद्दवध राष्ट्रांची
अद्दथणक धोरणे, परकीय भांडवलाची ईपलब्धता, अंतरराष्ट्रीय स्पधेची पातळी,
बहुराष्ट्रीय कंपन्यांचे व्यावसाद्दयक ईपक्रम ऄशा द्दवद्दवध घटकांचा समावेश होतो.
अंतरराष्ट्रीय शांततेची पररद्दस्थती, अंतरराष्ट्रीय व्यापाराचे द्दनयम आ. या घटकांचा
द्दवचार करून व्यावसाद्दयक संस्थांनी द्दक्रयाकलापांचे व्यवस्थापन अद्दण संचालन केले
पाद्दहजे.
१.२.२ उद्योजकांचे प्रकार:
१. नाविन्यपूणि उद्योजक: नाद्दवन्यपूणण ईद्योजक ते अहेत जे नवीन ईतपादने, ईतपादन
तंत्राच्या नवीन पद्ती सादर करतात द्दकंवा नवीन बाजारपेठ द्दकंवा नवीन सेवा आतयादी
शोधतात. ते सामान्यतः द्दवकद्दसत देशांमध्ये अढळतात. तयांचा स्वभाव हा सकारातमक
अद्दण कल्पना यशस्वी करण्याचा ते नेहमी प्रयतन करतात.
२. अनुकरणशील उद्योजक: या प्रकारचे ईद्योजक नेहमी नाद्दवन्यपूणण ईद्योजकांनी केलेल्या
नवकल्पनांची ऄनुकरण करण्याचा प्रयतन करतात. ते द्दनमाणतयांऐवजी ईतपादनाच्या घटकांचे
अयोजक अहेत. ते ऄल्प द्दवकद्दसत देशांमध्ये योगदान देतात. ते ऄनुकूल अद्दण ऄद्दधक
लवद्दचक ऄसतात. munotes.in

Page 9

ईद्योजकता द्दवकास दृष्टीकोन
9 ३. फॅवबयन उद्योजक: फॅद्दबयन ईद्योजक लाजाळू अद्दण अळशी ऄसतात. ते खूप सावध
भूद्दमका घेत ऄसतात. ते धाडस द्दकंवा धोका पतकरत नाहीत. ते तयांच्या दृद्दष्टकोनात ठाम
ऄसतात. ते तयांच्या पूवणसुरींच्या पावलावर पाउल ठेवतात.
४. ड्रोन उद्योजक : या प्रकारचे ईद्योजक व्यावसाद्दयक दृष्टीकोनातून पारंपाररक अहेत. ते
ऄनुकरण करण्यास द्दकंवा तयांच्या मागाणवर अलेल्या संधींचा वापर करण्यास नकार देतात.
तयांचे नुकसान झाले तरी ते तयांच्या सध्याच्या ईतपादन पद्तीत बदल करायला तयार
नसतात. ते सहसा बदलांना द्दवरोध करतात.
५. व्यािसावयक उद्यो जक: व्यवसाय ईद्योजक हे नवीन ईतपादन द्दकंवा सेवेसाठी कल्पना
द्दवकद्दसत करतात अद्दण नंतर तयांच्या कल्पनांनुसार ईतपादने तयार करण्यासाठी ईद्माची
स्थापना करतात. बहुतांश ईद्योजक या श्रेणीतील अहेत.
६. व्यापारी उद्योजक : ते देशांतगणत द्दकंवा परदेशी व्यापार द्दक्रयाकलाप करतात. ईतपादनांची
मागणी वाढवण्यासाठी तयांना तयाच्या ईतपादनांची संभाव्य बाजारपेठ ओळखावी लागते.
व्यापाराला चालना देण्यासाठी ते ऄनेक तंत्रांचा वापर करतात.
७. औद्योवगक उद्योजक : ते मूलत: ईतपादने तयार करतात अद्दण सेवा देतात, जयांना
बाजारात प्रभावी मागणी ऄ सते. तयांच्याकडे अद्दथणक संसाधने अद्दण तंत्रज्ानाचे फायदेशीर
ईपक्रमात रूपांतर करण्याची क्षमता ऄसते.
८. कॉपोरेट उद्योजक: हे ईद्योजक तयांच्या नाद्दवन्यपूणण कल्पना अद्दण कौशल्याद्वारे कॉपोरेट
ईपक्रम ऄद्दतशय प्रभावीपणे अद्दण कायणक्षमतेने अयोद्दजत, व्यवस्थाद्दपत अद्दण द्दनयंद्दत्रत
करण्यास सक्षम ऄसतात. सहसा , ते व्यवसाय, व्यापार द्दकंवा ईद्योगात गुंतलेलल्या
ईपक्रमांचे प्रवतणक ऄसतात.
९. कृषी उद्योजक: जे कृषी क्षेत्रात तसेच कृषी संलग्न द्दक्रयाकलाप करतात तयांना कृषी
ईद्योजक म्हणून ओळखले जाते. ते अधुद्दनक तंत्र, यंत्रे अद्दण द्दसंचनाच्या पद्तीद्वारे पीक,
खते अद्दण शेतीच्या आतर आनपुट्स/ द्दनद्दवष्ठांचे संगोपन अद्दण द्दवपणन करतात.
१०. तांविक उद्योजक: जे ईद्योजक तयांच्या स्वत:च्या ज्ान, कौशल्य अद्दण द्दवशेषीकरणातून
नवीन अद्दण सुधाररत दजाणची वस्तू अद्दण सेवा द्दवकद्दसत करण्याची क्षमता या ऄथाणने
पररपूणण ऄसतात तयांना तांद्दत्रक ईद्योजक म्हणतात. ते द्दवपणनापेक्षा ईतपादनावर ऄद्दधक
लक्ष केंद्दद्रत करतात.
११. गैर-तांविक उद्योजक: गैर-तांद्दत्रक ईद्योजक ऄसे अहेत जे मुख्यतः तयांच्या व्यवसायाला
चालना देण्यासाठी पयाणयी द्दवपणन अद्दण द्दवतरण धोरणे द्दवकद्दसत करण्याशी संबंद्दधत
ऄसतात. ते जया ईतपादन अद्दण सेवांशी संबंद्दधत ऄसतात तयांचा तांद्दत्रक पैलूंशी संबंध
ऄल्प प्रमाणात ऄसतो.
१२. व्यािसावयक उद्योजक : हे व्यवसाय एका ईिेशाने स्थापन करतात, एकदा ते स्थाद्दपत
झाल्यानंतर तयांची द्दवक्री करणे, नेहमीच प्रचद्दलत ऄसलेला व्यवसाय द्दवकून पयाणयी प्रकल्प munotes.in

Page 10

ईद्योजकता व्यवस्थापन
10 द्दवकद्दसत करण्यास ते ईतसुक ऄसतात. तयाना स्थापन केलेल्या व्यवसायाचे संचालन
करण्यात स्वारस्य कमी ऄसते. ते खूप गद्दतमान ऄसतात.
१३. उत्सस्फूति उद्योजक: ते बहुदा ईद्योजक म्हणून ओळखले जातात, जे तयांच्या स्वत:
च्या पूतणतेसाठी अद्दण कामद्दगरीमध्ये ईतकृष्टता साध्य करण्यासाठी द्दकंवा द्दसद्
करण्याच्या आच्छेने प्रेररत ऄसतात. ते ईद्यम, वैयद्दक्तक ऄहंम, कायण अद्दण सामाद्दजक
द्दस्थती यांच्या समाधानासाठी ईद्योजक द्दक्रयाकलाप करतात. तयांची ताकद तयांच्या
सजणनशील क्षमतांमध्ये अहे. ते कोणतयाही परीद्दस्थतीत ईद्योजक ऄसतात.
१४. प्रेररत उद्योजक: हे ईद्योजक, ईद्यम ईभारणीसाठी अवश्यक ऄसलेल्या शाशकीय
सवलती जसे, अद्दथणक सहाय्य, प्रोतसाहन, सवलती अद्दण आतर सुद्दवधांच्या
ईपलब्धतेमुळे ईद्योजकतेमध्ये प्रवेश करतात.
१५. प्रिृत्त उद्योजक: हाती घेतलेले कायण द्दकंवा प्रकल्प पूणण करण्यासाठी तांद्दत्रक अद्दण
व्यावसाद्दयक कौशल्याचा वापर करण्याच्या आच्छेने हे प्रेररत होतात. तयांना तयांच्या
क्षमतेवर पुरेसा द्दवश्वास ऄसतो. ते ऄतयंत महत्त्वाकांक्षी ऄसतात अद्दण तयांच्या
कायाणकीदीतील संत प्रगतीमुळे ते सहसा ऄल्प समाधानी ऄसतात.
१.२.३ उद्योजकीय संरचनेच्या आिश्यकता:
१. कायिक्षमतेला प्रोत्ससाहन देणे:
द्दवद्दवध काऱ्यांमध्ये कायणक्षमता वाढवणे हे ईद्योजकीय संरचनेचे मुख्य ईद्दिष्ट अहे. एक
समान पद्ती कोणतीही संधी सोडणार नाही अद्दण प्रतयेक द्दक्रयाकलाप तयाच्या जास्तीत
जास्त कामद्दगरीसाठी समद्दन्वत केला जातो. संस्थातमक सदस्य द्ददलेल्या आनपुट्समधून,
जास्तीत जास्त वस्तू अद्दण सेवांचे ईतपादन करण्याचा प्रयतन करतात. द्दवद्दवध ऄपव्यय
अद्दण तोटा द्दनयंद्दत्रत करण्यासाठी पद्तशीर, तकणशुद् अद्दण समद्दन्वत प्रयतन करण्याचा,
प्रयतन गरजेचा अहे.
२. संप्रेषण:
संप्रेषण ही प्रतयेक संस्थेची द्दवशेष समस्या ऄसते. योग्य रचना संस्थेमध्ये काम करणाऱ्या
व्यक्तींमध्ये संवादाचे सुचर माध्यम प्रदान करते. ऄहवाल संबंध प्रस्थाद्दपत केल्यामुळे तसेच
संबंद्दधत श्रेणीक्रम देखील योग्य संरचनेत द्दनद्ददणष्ट केले ऄसतात. क्षैद्दतज, ईभ्या, अडव्या
अद्दण समान संप्रेषण प्रद्दक्रयेची अवश्यकता द्दह सुद्दनयोद्दजत रचनेद्वारे पूणण केली जाते.
३. संसाधनांचा इष्टतम िापर:
संसाधनांचे योग्य वाटप तयांच्या संवधणनास देखील मदत करतो. संघटनातमक ईद्दिष्टे साध्य
करण्यासाठी ऄद्दधक महत्त्वाच्या द्दक्रयाकलापांना संस्था ऄग्रस्थान देते. संरचनेत तयांच्या
महत्त्वानुसार ईपक्रम ठरले जातात अद्दण संसाधन वाटपासाठी योग्य मागणदशणक तत्त्वे
ऄसतात. व्यवसायाच्या वाढीसाठी संसाधनांचे आष्टतम वाटप महतवाचे अहे.
munotes.in

Page 11

ईद्योजकता द्दवकास दृष्टीकोन
11 ४. व्यिस्थापनाची सुविधा:
व्यवसायात ऄनेक व्यक्ती कायणरत ऄसतात. तयांचे काम द्दनद्ददणष्ट करावे लागते अद्दण
संस्थेच्या अवश्यकतेनुसार तयांची द्दनयुक्त केली जाते. योग्य रचना वेगवेगळ्या पदांवर काम
करणाऱ्या व्यक्तींमध्ये संबंध प्रस्थाद्दपत करण्यास मदत करते. संस्थेची रचना ही एक ऄशी
यंत्रणा अहे जयाद्वारे व्यवस्थापन द्दवद्दवध व्यक्तींच्या द्दक्रयाकलापांचे समन्वय अद्दण द्दनयंत्रण
करते. योग्य रचनातमक बांधणी व्यवसायाचे व्यवस्थापन अद्दण संचालनास मदत करते. हे
सुद्दनद्दित केले जाते की कोणतीही द्दक्रयाकलाप ऄप्रालय राहणार नाही अद्दण व्यक्तींच्या
क्षमतेनुसार कायण द्दनयुक्त केले जाते. सुद्दवचाररत संघटनातमक रचना ही प्रशासनासाठी
मदतीची ठरते.
५. सोपी आवण लिवचकता :
संस्थातमक रचना सोपी ऄसावी. व्यवस्थापनाचे ऄनावश्यक स्तर नसावेत. योग्य रचना
ऄस्पष्टता अद्दण गोंधळ टाळणारी ऄसावी , तसेच बदलतया गरजांना समायोद्दजत करणारी
ऄसावी. संभाव्य द्दवस्तार द्दकंवा बदलांसाठी, कतणव्ये अद्दण जबाबदाऱ्यांचे पुनवणगीकरण
अवश्यक ऄसते. संस्थेच्या मूलभूत घटकांमध्ये बदल न करता नवीन बदल समाद्दवष्टसम
ऄसावे.
१.३ उद्योजकीय संस्कृती "ईद्योजक संस्कृतीमध्ये ऄशा व्यक्तींचा समूह ऄसतो जयांनी गट यशास प्राधान्य देउन
संस्थातमक ध्येय पूतीस प्राधान्य द्ददलेले ऄसते. ईद्योजक संस्थातमक संस्कृती (इओसी) ही
सामाद्दयक मूल्ये, द्दवश्वास अद्दण द्दनयमांची एक प्रणाली अहे. सजणनशील लोकांच्या
सजणनशीलतेचे अद्दण सद्दहष्णुतेचे मूल्यमापन करण्यासह, ऄद्दस्ततव अद्दण समृद्ी,
पयाणवरणीय ऄद्दनद्दितता अद्दण स्पधणकांच्या धोक्यांना सामोरे जाण्यासाठी नवनवीनता
अणणे अद्दण बाजारातील संधी द्दमळवणे ही योग्य वतणणूक समजून संस्थेचे सदस्य,
संघटनातमक सदस्यांनी तयानुसार वागण्याची ऄपेक्षा करते.
द्दभन्न व्याख्या स्पष्टपणे दशणवतात की संस्कृती नेहमीच सामूद्दहक घटना अहे. संस्कृती
जाणीवपूवणक अद्दण नकळत रुजली जाते. तयामुळे एकीकडे मानवी स्वभावापासून ते
वैयद्दक्तक व्यद्दक्तमत्त्वापासून ते वेगळे केले पाद्दहजे. सांस्कृद्दतक वैद्दशष्ट्ये समाजीकरण प्रद्दक्रयेत
समद्दवष्ट ऄसतात. म्हणूनच संस्कृती ऄल्पावधीत बदलली जाउ शकत नाही; तयात
दीघणकालीन स्वभाववृत्ती ऄसते. सांस्कृद्दतक वैद्दशष्ट्ये स्टाटण-ऄलसच्या दृष्टीकोनांवर प्रभाव
पाडतात अद्दण तयाईलट ईद्योजक संस्कृतीचे वणणन हे द्दजथे काहीतरी नवीन शोधण्यास,
द्दनमाणण करण्यास अद्दण जोखीम घेण्यास प्रवृत्त करणे ऄसे केले जाते. व्यवसायात,
ईद्योजकीय संस्कृतीचा ऄथण ऄसा होतो की कमणचाऱ्यांना नवीन कल्पना द्दकंवा ईतपादनांवर
द्दवचार करण्यास प्रोतसाद्दहत केले जाते, कामाच्या वेळा या द्दक्रयाकलापांसाठी समद्दपणत
केल्या जातात तेव्हा तयास ईद्योजकता ऄसे म्हणतात.
munotes.in

Page 12

ईद्योजकता व्यवस्थापन
12 १.३.१ उद्योजकीय संस्कृतीचे घटक:
१. नागररक आवण सशक्तीकरण केंवित:
ईद्योजक संस्कृती द्दह ऄशा व्यक्तींचा समूह अहे जयांनी समूहाच्या द्दवकासासाठी कायण केले
अहे. ते सामर्थयण द्दनमाणण करण्यावर अद्दण गटातील सदस्यांच्या सक्षमीकरणावर लक्ष केंद्दद्रत
करतात. कारण जेव्हा ईद्योजक द्दवकद्दसत होतात तेव्हा एखादी संस्था, समाज द्दकंवा देश
द्दवकद्दसत होतो.
२. निकल्पना आवण बदलातून मूल्यवनवमिती:
नवीन द्दपढीला नवीन गरजांची मागणी अद्दण आच्छा ऄसते. ईद्योजकीय संस्कृती नाद्दवन्यपूणण
अद्दण बदलाच्या माध्यमातून मूल्य द्दनद्दमणतीसाठी कायण करते. नवनवीन बदल अद्दण द्दनद्दमणती
नव्या द्दपढीसाठी महत्त्वाची ऄसतात.
३. मूलभूत गोष्टींकडे लक्ष देणे:
ईद्योजकीय संस्कृती समूहाच्या द्दवकासासह व्यक्तींच्या द्दवकासासाठी कायण करते. व्यवसाय
जगातात मूलभूत गोष्टींवर लक्ष केंद्दद्रत करणे अवश्यक ऄसते. कारण, संस्थेचा द्दवकास
तेव्हाच होतो, जेव्हा तयांचा पाया भक्कम ऄसतो.
४. हँड-ऑन-व्यिस्थापन:
यशस्वी संस्था चालवण्यासाठी चांगल्या ईद्योजकाकडे ईत्तम व्यवस्थापकीय कौशल्य
ऄसले पाद्दहजे. संस्थेचे सवण द्दवभाग व्यवद्दस्थतपणे सांभाळले तरच संस्थेचा द्दवकास होतो.
ईद्योजकीय संस्कृतीसाठी हे महतवाचे अहे की जे व्यवस्थापक, व्यवस्थापनात चांगले
अहेत अद्दण ते तवररत द्दनणणय घेउ शकतात तयांना मोक्याच्या द्दठकाणी नेमने.
५. योग्य कृती करणे:
योग्य नैद्दतक पद्ती ऄसल्यास सुज् ईद्योजक संस्कृती द्दनमाणण होते. ईद्योजकीय संस्कृतीचे
ईद्दिष्ट केवळ ईद्योजकांच्या द्दवकास नसावे, तर तयांनी नेहमी ईद्योजकांना योग्य गोष्टी
करण्यासाठी प्रोतसाद्दहत केले पाद्दहजे.
१.३.२ उद्योजकीय संस्कृती बदलण्याचे टप्पे:
१. इच्छुक उद्योजकांना रुजू करणे:
आच्छुक ईद्योजक स्टाटणऄप वातावरणाकडे अकद्दषणत होतात हा योगायोग नाही. ऄशा
प्रकारचे ईद्योजक ऄनुभव द्दमळद्दवण्यास ईतसुक ऄसतात. बाजारपेठेत द्दकंवा ईद्योगात
संधीकडे कायम लक्ष ऄसते, जी आतरांना सहज माद्दहत नसेत. ऄश्यांना संस्थेत रूजू करून
तयांच्या कौशल्यांचा ईपयोग करून घेता येतो.
munotes.in

Page 13

ईद्योजकता द्दवकास दृष्टीकोन
13 २. कमिचाऱयांना भागीदारांप्रमाणे िागणूक देणे:
संस्थेतील प्रतयेकास समानतेची वागणूक अद्दण संस्था स्वत: ची ऄसल्याची प्रवृत्ती द्दनमाणण
करणे गरजेचे ऄसते. संस्थेतील प्रतयेकजण भागीदार अहे, ऄसा द्दवश्वास ऄसणे अवश्यक
अहे अद्दण तयांना तयाप्रमाणे वागणूक देणे अवश्यक ऄसते.
३. कमिचाऱयांना सक्षम आवण प्रोत्ससा वहत करणे:
कमणचाऱ्यांना ऄद्दधक जबाबदाऱ्यांसह सक्षम करणे तसेच सजणनशीलतेला वाव देणे, तयांना
स्वतःहून द्दनणणय घेण्यास प्रोतसाद्दहत करणे गरजेचे अहे. जेव्हा कमणचारी योग्य व्यावसाद्दयक
द्दनणणय घेतात अद्दण तयांच्या चुका, द्दशकण्याच्या संधी समजतात तेव्हा तयांना बक्षीस देणे.
४. छोट्या छोट्या अपयशांचा स्िीकार करणे:
ऄसे वातावरण द्दनमाणण करण्याचा प्रयतन करणे जयामध्ये कमणचाऱ्यांना हे कळते की यशाच्या
छोट्या छोट्या - ऄपयशांचा स्वीकार केले जातील. जर कमणचारी जोखीम घेण्यास घाबरत
ऄसतील, तर योग्य प्रगती शक्य द्दततक्या लवकर होउ शकत नाही. पण चुका करणे ठीक
अहे ऄसे कमणचारी नेहमी मानत नाहीत. तयांना तसे ऄसल्याचे भासवणे गरजेचे अहे,
जेणेकरून ते कोणतीही भीती न बाळगता, कायण पूती करता नवीन मागण शोधू शकतील.
५. कमिचाऱयांना आवथिक प्रोत्ससाहन देणे:
प्रोतसाहना काय समद्दवष्ट अहे? ते सद्दक्रय ऄसल्यास, ऄद्दतररक्त फयदा देणे अद्दण
खरोखरच संस्थेवर सकारातमक प्रभाव द्दनमाणण करत ऄसतील -- तयांना तयातून काय काय
द्दमळू शकते ? प्रोतसाहनांमध्ये वाढ, बोनस (सुट्टीचा कालावधी, सशुल्क सुट्टी आ.), स्टॉक
पयाणय, बढती अद्दण एखाद्याच्या कामद्दगरीचे सावणजद्दनकररतया मान्यता आतयादीचा समावेश
ऄसू शकतो.
६. उदाहरणाद्वारे मागिक्रमण करणे:
सहईदाहरण नेतृतव करावे लागेल, एखादी जोखीम घेउन प्रतयक्षात ऄंमलबजावणी करणे.
काही प्रकरणांमध्ये, द्दनणणय ऄयशस्वी होतील; सहसदस्यास ऄपयशाने खचून जाउ नये
याची जाणीव करून द्यावी लागेल. ऄपयश स्वीकारून, जलद कृती करणे गरजेचे अहे.
ऄयशस्वीताकडे वाइट नजरेने न पाहता कमणचाऱ्यांना जोखीम घेण्यास ईदुक्त केले पाद्दहजे.
पण प्रतयेक ऄपयश फक्त एकदाच होइल याची खात्री करणे गरजेचे अहे.
७. कमिचाऱयांना संधी देणे:
कमणचाऱ्यांना संधी देउन, तयांच्या कल्पना ऐकून अद्दण ऄंमलबजावणी करून
"आंट्रप्रेन्युऄसण" च्या / ईद्योजकीय संस्कृतीला प्रोतसाहन देता येउ शकते. संधी संस्थेचा
ऄद्दवभाजय भाग अहे हे पाहणे -- मग एखादा वेगळा द्दवक्रेता वापरून पैशाची बचत करणे
ऄसो द्दकंवा ईतपादन सुलभ करण्यासाठी नवीन प्रद्दक्रया तयार करणे ऄसो – ऄश्याने
संस्थेबिल ऄद्दभमान द्दनमाणण होइल.
munotes.in

Page 14

ईद्योजकता व्यवस्थापन
14 ८. कल्पना सुरवक्षतररत्सया सामावयक करणे:
ऄशी संस्कृती तयार करणे द्दजथे नवीन कल्पनांचे स्वागत करून तया द्दनरंतर राहतील. नव
कल्पनेसाठी संस्थापक द्दकंवा व्यवस्थापन संघावर ऄवलंबून राहण्याऐवजी स्वत: कल्पनेत
बदल करू शकतील ऄशी द्दस्थती द्दनमाणण करणे गरजेचे अहे. आंट्राप्रेन्युऄरद्दशपला /
ईद्योजकीय संस्कृतीला वाढीस, सद्स्यांना मोकळीक देणे गरजेचे अहे.
९. कमिचाऱयांना मालकीहक्क प्रदान करणे:
कमणचाऱ्यांना सकारातमकररतया "सुज्" बनवून अद्दण व्यावसाद्दयक द्दवकास प्रद्दशक्षण सत्राचे
नेतृतव करून ईद्योजकीय मानद्दसकतेला प्रोतसाहन देता येते. याव्यद्दतररक्त, प्रतयेक
कमणचाऱ् याने प्रतयेक द्दतमाहीत सुरुवातीपासून शेवटपयंत एक प्रकल्प हाती घेणे ऄपेद्दक्षत
ऄसते.
१०. कमिचाऱयांना वशफारसी बाबत विचारणा करणे:
जवळपास सवण कमणचारी माद्दहती सादर करू शकतात; प्रमुख, द्दशफारसी तयार करतील.
जेव्हा कायणसंघ सदस्य माद्दहती द्दवचारास्तव ठेवतील, "तुम्हाला काय वाटते?" याची चौकशी
करणे, पुढच्या पायऱ्या अद्दण पररणामांकडे सध्याच्या द्दस्थती पलीकडे द्दवचार करण्याची
संस्कृती द्दनमाणण करणे. आंट्राप्रेन्युऄर तयार करण्याच्या द्ददशेने ही पद्दहली पायरी ऄसते.
११. स्टाटिअप संस्कृती तयार करणे:
जर संस्थेमध्ये आंट्राप्रेन्युऄसण हवे ऄसतील तर ईद्योजकतेचे वातावरण वाढवणे अवश्यक
अहे. याची द्दनद्दमणती कायणसंघा सोबत शेऄर केलेले लेख, साप्ताद्दहक सभा अद्दण सवाणत
महत्त्वाचे म्हणजे मागणदशणन याद्वारे केले जाउ शकते. ईद्योजकतेबिल ग्रंथालयीन पुस्तके
देखील वातावरण द्दनद्दमणतीस मदत करतात. संस्कृती द्दनद्दमणती अद्दण वाढीद्वारे कमणचाऱ्यांमध्ये
ईद्यमशीलता सशक्त करता येते.
१२. कमिचाऱयास एक घुबड रेखाटण्यास सांगणे:
एक ईत्तम आंटरनेट मेम अहे जयाचा " घुबड रेखाटण्यास सांगणे" नावाचे ततवज्ान “हायररंग
द्दफलॉसॉफी “म्हणून वापरतात. पद्दहली पायरी: दोन वतुणळे काढा. पायरी दोन: ईवणररत घुबड
काढा. संस्थेस ऄशा लोकांची गरज अहे जे स्वत: द्दनदेद्दशत तसेच गोष्टी पूणण करू शकतील,
जरी ते संस्थेस अदशण नसले तरीही. घुबड काढणे हे "आंट्रप्रेन्युऄर" संस्कृतीचे एक सूक्ष्म
जग अहे जयाचे संस्था पालनपोषण करू आद्दच्छते.
१.३.३ उद्योजक विरुद्ध प्रशासक : उद्योजक प्रशासक एखादा व्यवसाय सुरू करणारा ईद्योजक हे वास्तव स्वीकारतो की संस्था यशस्वी होणार नाही अद्दण तयाने तयात गुंतवलेले पैसे गमावू शकतात. कॉपोरेशनमधील प्रशासक हा संस्थेचा मालक नसतो, तयामुळे तयाचा संभाव्य ऄपयशाचा पररणाम म्हणजेच की तो अपली नोकरी गमावू शकतो. munotes.in

Page 15

ईद्योजकता द्दवकास दृष्टीकोन
15 एक ईद्योजक ऄनेकदा स्वतःचा बॉस बनण्याच्या आच्छेने प्रेररत ऄसतो अद्दण तयाला स्वतःद्दशवाय कोणालाही ईत्तर द्यावे लागत नाही. कंपनी कशी चालवायची यासंबंधीचे सवण महत्त्वाचे द्दनणणय घेण्याचे स्वातंत्र्य तयाला ऄसते. प्रशासकाच्या ऄद्दधकाराची व्याप्ती कमी ऄसते, ती तयाच्या कायणक्षेत्रापुरती मयाणद्ददत ऄसते. तो संघाचा एक भाग म्हणून काम करतो अद्दण संस्थेतील वररष्ठांकडून मागणदशणन स्वीकारतो. एखाद्या ईद्योजकाला तयाच्या व्यवसायातील सवण कायाणतमक क्षेत्रांची माद्दहती ऄसल्यास अद्दण तयामध्ये सक्षमता ऄसल्यास यश द्दमळण्याची ऄद्दधक चांगली संधी ऄसते -- जयामध्ये द्दवपणन, द्दवत्त, ईतपादन अद्दण कमणचारी यांचा समावेश होतो. प्रशासक ऄद्दधक संकुद्दचतपणे केंद्दद्रत ऄसू
शकतो. ईदाहरणाथण, मोठ्या कंपनीतील
द्दनयंत्रकाला जाद्दहरात धोरणांबिल द्दवस्तृत
ज्ान अवश्यक नसते. ईद्योजक सद्दवस्तर धोरणे अद्दण कायणपद्ती ऄसलेल्या वातावरणात काम करतो प्रशासक यास गोंधळाचे वातावरण म्हणून
पाहू शकतो. एखाद्या ईद्योजकाला संस्था कशी तयार करायची अहे याची कल्पना ऄसणे अवश्यक अहे. एंटरप्राआझसाठी कल्पना द्दनमाणण
करण्यासाठी प्रशासकाला जबाबदारी द्ददली
जात नाही. एखादा ईद्योजक स्टाटण-ऄप स्टेजपासून काहीतरी तयार करण्यापासून प्राप्त झालेल्या द्दसद्ीची ईजाण घेतो. प्रशासकाला गटाच्या यशामुळे -- संपूणण संस्था -- अद्दण तया यशात तयाचे योगदान यावरून समाधान द्दमळते. ईद्योजकाचा दजाण हा व्यवसाय मालक नावाच्या द्दनवडक वगाणचा भाग ऄसल्याने तयापासून येतो. संस्था जसजशी वाढत जाते अद्दण बाजारपेठेत ओळख द्दमळवते, तसतसे ईद्योजकाचा दजाणही वाढतो. द्दवस्ताररत नोकरीचे शीषणक, वाढीव जबाबदाऱ्या द्ददल्या जाणे द्दकंवा ईतकृष्ट कामद्दगरीवर अधाररत बोनस प्राप्त करणे यासारख्या गोष्टींमधून प्रशासकाची द्दस्थती समजते.

१.४ उद्योजकतेचे वसद्धांत १) शुम्पीटर डायनॅवमक एंटरप्रेन्योरवशप इनोव्हेशन वथअरी:
नाद्दवन्यपूणण द्दसद्ांत हा जगभरात वापरल्या जाणाऱ्या ईद्योजकतेच्या सवाणत प्रद्दसद्
द्दसद्ांतांपैकी एक अहे. १९९१ मध्ये एका प्रद्दसद् द्दवद्वान शुम्पीटरने हा द्दसद्ांत मांडला
होता. शुम्पेटरचा ऄसा द्दवश्वास अहे की कोणतयाही ईद्योजकाच्या द्दवशेषीकरणाच्या क्षेत्रात
सजणनशीलता द्दकंवा नावीन्य हा मुख्य घटक ऄसतो. तयांनी ऄसा युद्दक्तवाद केला की केवळ
ज्ान ईद्योजकाला यशस्वी होण्यासाठी खूप मदत करू शकते. तयांचा ऄसा द्दवश्वास होता की
द्दवकास ही एक प्रद्दक्रया अहे जयामध्ये ईतपादन, अईट्पुटस, द्दवपणन अद्दण औद्योद्दगक
संस्थांच्या द्दवद्दवध ईपकरणांमध्ये सुधारणा समाद्दवष्ट अहे. munotes.in

Page 16

ईद्योजकता व्यवस्थापन
16 तथाद्दप, शुम्पीटरने ज्ानासोबतच नावीन्य हे यशस्वी ईद्योजकतेचे मुख्य ईतप्रेरक म्हणून
पाद्दहले. तयांचा ऄसा द्दवश्वास होता की जर एखाद्या ईद्योजकाला प्रचंड स्पधाणतमक
बाजारपेठेत भरपूर नफा द्दमळवायचा ऄसेल तर सजणनशीलता अवश्यक अहे.
निोपक्रमाची संकल्पना आवण त्सयाच्या पररणामकारक विकासामध्ये पाच काये समाविष्ट
आहेत:
१. नवीन ईतपादनांचा पररचय
२. ईतपादनाच्या नवीन पद्तीचा परर चय
३. नवीन बाजारपेठ द्दनद्दमणती
४. कच्च्या मालाच्या पुरवठ्याच्या नवीन स्त्रोत द्दमळवणे
५. कोणतयाही ईद्योगाच्या नवीन संस्थेची स्थापना करणे
शुम्पीटर ईद्योजकतेच्या द्दवद्दवध कल्पनांचे संश्लेषण दशणवतात. तयांच्या नवोपक्रमाच्या
संकल्पनेत जोखीम घेणे, देखरेख अद्दण समन्वय या घटकांचा समावेश होता.
प्रत्सयक्षात, निीन संयोजन वसद्धांतात खाली वदलेली पाच प्रकरणे समाविष्ट आहेत:
(i) ग्राहकांना ऄद्याप पररद्दचत नसलेल्या नवीन चांगल्या गुणवत्तेचा पररचय.
(ii) ईतपादनाच्या नवीन पद्तीचा पररचय , जयाची ऄद्याप संबंद्दधत ईतपादनाच्या
शाखेतील ऄनुभवाने चाचणी केलेली नाही, जयाची स्थापना कोणतयाही प्रकारे
वैज्ाद्दनकदृष्ट्या नवीन शोधावर केली जाउ शकत नाही अद्दण व्यावसाद्दयकररतया वस्तू
हाताळण्याच्या नवीन मागण देखील ऄद्दस्ततवात ऄसू शकतात.
(iii) नवीन बाजारपेठ ईघडणे, म्हणजे एक बाजार जयामध्ये देशाच्या ईतपादनाच्या द्दवद्दशष्ट
शाखेने, ही बाजारपेठ पूवी ऄद्दस्ततवात ऄसताना द्दकंवा नसताना,यापूवी प्रवेश केलेला
नसणे,
(iv) कच्च्या मालाच्या द्दकंवा ऄध्याण ईतपाद्ददत वस्तूंच्या पुरवठ्याच्या नवीन स्त्रोत द्दमळवणे,
हा स्त्रोत अधीपासून ऄद्दस्ततवात अहे की नाही द्दकंवा तो प्रथम तयार केला गेला
द्दकंवा नाही याची पवाण न करता.
(v) मक्तेदारी द्दस्थती द्दनमाणण करणे (ईदाहरणाथण, द्दवश्वासाहणतेद्वारे) द्दकंवा मक्तेदारीची द्दस्थती
मोडणे यासारख्या कोणतयाही ईद्योगाची नवीन संघटना पार पाडणे.
शुम्पीटरच्या मते,
 द्दवकास ही एक स्वयंचद्दलत प्रद्दक्रया नाही, परंतु प्रणालीमधील काही एजन्सीद्वारे
जाणीवपूवणक अद्दण सद्दक्रयपणे प्रोतसाहन द्ददले पाद्दहजे. शुम्पीटरने वरील एजंटला
ईद्योजक म्हणून संबोधले munotes.in

Page 17

ईद्योजकता द्दवकास दृष्टीकोन
17  तो एजंट अहे जो अद्दथणक नेतृतव प्रदान करतो जो ऄथणव्यवस्थेच्या सुरुवातीच्या
पररद्दस्थती बदलतो अद्दण सतत गद्दतमान बदल घडवून अणतो
 स्वभावाने तो ना तंत्रज् अहे, ना फायनान्सर पण तो एक नवोन्मेषक मानला जातो
 ईद्योजकता हा व्यवसाय द्दकंवा कायमस्वरूपी व्यवसाय नाही अद्दण म्हणून तो
भांडवलदारासारखा सामाद्दजक वगण तयार करू शकत नाही
 मनोवैज्ाद्दनक, ईद्योजक केवळ नफ्याने प्रेररत नसतात
शुम्पीटर वसद्धांताची िैवशष्ट्ये:
१) शुम्पीटेररऄन जगामध्ये ईच्च प्रमाणात धोका अद्दण ऄद्दनद्दितता अहे
२) ऄतयंत प्रेररत अद्दण प्रद्दतभावान व्यक्ती
३) नफा हा केवळ ईद्योजकांच्या ईद्दिष्टांचा एक भाग अहे
४) भांडवलशाही ऄंतगणत प्रगती ऄपेद्दक्षत, पेक्षा खूपच कमी अहे
५) मालकीपेक्षा नेतृतव महत्त्वाचे अहे
बरेच व्यावसाद्दयक लोक या द्दसद्ांताचे समथणन करतात अद्दण म्हणूनच ईद्योजकतेच्या आतर
द्दसद्ांतांपेक्षा तयाची लोकद्दप्रयता ऄद्दधक अहे.
तथावप, शुम्पेटरच्या वसद्धांताला खालील मयािदा आहेत:
(i) यामध्ये, नाद्दवन्यपूणण काये न करता, केवळ स्थाद्दपत व्यवसाय चालवणाऱ्या, व्यक्तींना
वगळण्यात अले अहे.
(ii) नवोन्मेषी ईद्योजक हा सवाणत स्पुतीशील ईपक्रम दशणवतो. मात्र, भारतासारख्या
द्दवकसनशील देशात या प्रकारचा ईद्योजक क्वद्दचतच ईपलब्ध अहे.
(iii) यांनी नाद्दवन्यपूणण काऱ्यांवर जास्त भर द्ददला. परंतु ते ईद्योजकतेच्या जोखीम
घेण्याच्या अद्दण संघद्दटत करण्याच्या पैलूंकडे दुलणक्ष करतात.
(iv) हे एका ईद्योजकाला मोठ्या प्रमाणावर व्यापारी म्हणून गृहीत धरतात. तो काहीतरी
नवीन द्दनमाणण करणारी व्यक्ती अहे. परंतु व्यवहारात, ईद्योजकाला सुरुवातीपासूनच
मोठ्या प्रमाणावर द्दक्रयाकलाप करता येत नाहीत,
(v) काही देशांमध्ये आतरांपेक्षा ऄद्दधक ईद्योजकीय प्रद्दतभा का होती? यासारख्या प्रश्नाचे
योग्य ईत्तर देण्यात ते ऄयशस्वी ठरले.
शुम्पीटरच्या मते, ईद्योजक हा स्वतःमध्ये भांडवलदार अद्दण कामगारांसारखा वगण नसतो.
एखादी व्यक्ती तेव्हाच ईद्योजक बनते जेव्हा तो प्रतयक्षात नवीन ईपक्रम स्थाद्दपत करतो
अद्दण जेव्हा प्रस्थाद्दपत व्यवसायत रुजू होतो, तेव्हाच तो ईद्योजक म्हणून संपुष्ठात येतो. munotes.in

Page 18

ईद्योजकता व्यवस्थापन
18 शुम्पीटरच्या मते, ईतपादनाचे घटक प्रथमच एकत्र केले गेले तरच ईद्योजक ऄद्दस्ततवात
येतात. संयोजनाची देखभाल हा ईद्योजकीय द्दक्रयाकलाप नाही. ऄशा प्रकारे, संयोजन
द्दसद्ांत ररकाडोने तयार केलेल्या भाड्याच्या द्दसद्ांतापेक्षा द्दभन्न अहे. ररकाडोने
ईतपादनाचा स्वतंत्र घटक म्हणून "ईद्योजक क्षमता" हा शब्द समाद्दवष्ट केला अद्दण तो
नफ्याशी संबंद्दधत अहे. ऄशा प्रकारे, हा द्दसद्ांत समस्यांवर योग्य ईपाय प्रदान करण्यात
ऄयशस्वी ठरतो.
२) मॅक्लेलँडचा उच्च यशाचा वसद्धांत:
मॅक्लेलँडचा गरजांचा द्दसद्ांत हा ऄसाच द्दसद्ांत अहे जो गरजा काय अद्दण कशा अहेत
अद्दण तया कशा पूणण केल्या पाद्दहजेत याचे खंडन करून प्रेरणा प्रद्दक्रयेचे स्पष्टीकरण देतो.
डेद्दव्हड मॅकक्लेलँड हे ऄमेररकन मानसशास्त्रज् होते जयांनी तयांचा गरजांचा द्दसद्ांत द्दकंवा
प्रेरणा द्दसद्ांत द्दवकद्दसत केला जो तीन महत्त्वाच्या पैलूंभोवती द्दफरतो, तया म्हणजे -
ईपलब्धी, शक्ती अद्दण संलग्नता.
हा द्दसद्ांत १९६० च्या दशकात द्दवकद्दसत केला गेला अद्दण मॅक्लेलँडने नमूद केले की
अपले वय, द्दलंग, वंश द्दकंवा संस्कृती काहीही ऄसो, अपल्या सवांमध्ये यापैकी एक गरज
अहे अद्दण व्यक्ती तयाद्वारे चालद्दवली जाते. एखाद्या व्यक्तीच्या द्दवद्दशष्ट गरजा तयाच्या
जीवनात अलेल्या ऄनुभवांद्वारे प्राप्त केल्या जातात अद्दण तयाला अकार द्ददला जातो, ऄसे
मॅक्लेलँडने मांडले म्हणून हा द्दसद्ांत ऄद्दधग्रद्दहत गरजा म्हणूनही ओळखला जातो.
मानसशास्त्रज् डेद्दव्हड मॅक्लेलँड यांनी थ्री नीड्स द्दथऄरी म्हणून लोकद्दप्रय ऄसलेल्या नीड
द्दथऄरीचा पुरस्कार केला. हा प्रेरक द्दसद्ांत सांगतो की साध्य, सामर्थयण अद्दण संलग्नतेच्या
गरजा एखाद्या व्यक्तीच्या वतणनावर लक्षणीय पररणाम करतात, जे व्यवस्थापकीय संदभाणतून
समजून घेणे ईपयुक्त अहे.
हा द्दसद्ांत मास्लोच्या गरजांच्या पदानुक्रमाचा द्दवस्तार मानला जाउ शकतो. मॅक्लेलँड
नुसार, प्रतयेक व्यक्तीला तयांची लोकसंख्या, संस्कृती द्दकंवा संपत्ती द्दवचारात न घेता या तीन
प्रकारच्या प्रेरक गरजा ऄसतात. हे प्रेरणा प्रकार वास्तद्दवक जीवनातील ऄनुभव अद्दण
तयांच्या नैद्दतकतेच्या दृश्यांद्वारे चालवले जातात.
मॅक्लेलँडने ईद्योजकतेची दोन वैद्दशष्ट्ये ओळखली. प्रथम गोष्टी नाद्दवण्यतेने अद्दण योग्य
पद्तीने करा. दुसरे म्हणजे, ऄद्दनद्दिततेखाली द्दनणणय घेणे.
या हेतूला यशासाठी प्रयतन करण्याची प्रवृत्ती ऄसे म्हटले जाते, जया पररद्दस्थतीत
एखाद्याच्या कामद्दगरीचे मूल्यमापन, ईतकृष्टतेच्या काही मानकांच्या संबंधात केले जाते. जे
खूप कतृणतवान ऄसतात, ते ईद्योजक म्हणून यशस्वी होण्याची ऄद्दधक शक्यता ऄसते.
मॅक्लेलँडच्या मते, ईच्च गरजा ऄसलेल्या व्यक्तींना अद्दथणक प्रोतसाहनाने प्रेररत करता
येणार नाही परंतु अद्दथणक बद्दक्षसे तयांच्यासाठी कतृणतवाचे प्रतीक बनतील. तयाचप्रमाणे,
तयांना सामाद्दजक मान्यता द्दकंवा प्रद्दतष्ठेमध्ये जास्त रस नसतो परंतु तयांचे ऄंद्दतम ध्येय
वैयद्दक्तक द्दसद्ी ऄसते. म्हणूनच मॅक्लेलँड सुचद्दवतो की यशाची प्रेरणा पातळी
वाढवण्यासाठी, पालकांनी तयांच्या मुलांसाठी ईच्च मानके सेट केली पाद्दहजेत. munotes.in

Page 19

ईद्योजकता द्दवकास दृष्टीकोन
19 १. कायािवसद्धतेची गरज:
नावाप्रमाणेच द्दसद्ीची गरज म्हणजे तुम्ही जे काही करता तयात काहीतरी साध्य करण्याची
आच्छाशक्ती. जर तुम्ही वकील ऄसाल तर खटला द्दजंकणे अद्दण नावजले जाणे अवश्यक
अहे, जर तुम्ही द्दचत्रकार ऄसाल तर प्रद्दसद् द्दचत्र रंगवणे अवश्यक अहे.
ही गरजच माणसाला काम करण्यास प्रवृत्त करते अद्दण तयाला जे ईद्दिष्ट साध्य करायचे
अहे तयासाठी संघषण देखील करवते. जया लोकांकडे ईच्च कामद्दगरीची गरज ऄसते ते ऄसे
लोक ऄसतात जे द्दवशेषतः कमी बक्षीस, कमी-जोखीम टाळून, ईच्च-जोखीम पररद्दस्थती
साध्य करण्यास कठीण ऄसलेल्या ईतकृष्ट कामद्दगरीसाठी कायण करतात.
२. शक्तीची गरज:
शक्तीची गरज म्हणजे एखाद्या व्यक्तीमध्ये दुसयाण व्यक्तीवर द्दनयंत्रण अद्दण ऄद्दधकाररता
द्दनमाणण करणे, तयाच्या स्वतःच्या गरजा द्दकंवा आच्छांनुसार इतरांचे द्दनणणय बदलण्याची द्दकंवा
प्रभाव पाडण्याची आच्छा होय. स्वाद्दभमान अद्दण प्रद्दतष्ठा वाढवण्याची गरज यांना प्रेररत करते
अद्दण तयांची मते अद्दण कल्पना आतरांच्या मते अद्दण कल्पनांवर स्वीकारल्या जाईन,
तयांची ऄंमलबजावणी व्हावी ऄशी तयांची आच्छा ऄसते.
हे सद्दक्रय ईमेदवार ऄसतात अद्दण ऄग्रगण्य पदांसाठी सवाणत योग्य ऄसू शकतात. ते एकतर
वैयद्दक्तक द्दकंवा संस्थातमक प्रेरक शक्ती गटांशी संबंद्दधत ऄसतात. जर ते वैयद्दक्तक शक्ती
प्रेरक ऄसतील तर तयांना आतरांवर द्दनयंत्रण ठेवण्याची अवश्यकता ऄसेल अद्दण
संस्थातमक शक्ती प्रेरक ऄसतील, तर संघाला सवाणत खालच्या द्ददशेने नेतृतव अद्दण
समन्वद्दयत करण्याचा प्रयतन करते.
३. संलग्नतेची गरज:
संलग्नतेची गरज म्हणजे एखाद्या व्यक्तीची आतरांशी द्दकंवा द्दवद्दशष्ट लोकांशी परस्पर अद्दण
सामाद्दजक संबंध ठेवण्याची आच्छा. ते मैत्रीपूणण अद्दण द्दचरस्थायी नातेसंबंध द्दनमाणण करून
गटांमध्ये काम करण्याचा प्रयतन करतात अद्दण आतरांना ते अवडावे ऄशी तयांची आच्छा
ऄसते. तयांना आतरांशी स्पधाण करण्यासाठी तयांच्याशी सहयोग करणे अवडते अद्दण सहसा
ईच्च-जोखीम अद्दण ऄद्दनद्दितता टाळतात.
संलग्नतेच्या गरजेने प्रेररत झालेल्या व्यक्ती समूहाचा भाग बनणे पसंत करतात. तयांना
तयांचा वेळ समाजात घालवणे अद्दण नातेसंबंध राखणे अवडते अद्दण तयांना प्रेम अद्दण
स्वीकारले जाण्याची तीव्र आच्छा ऄसते. या व्यक्ती मूलभूत गोष्टींना द्दचकटून राहतात अद्दण
पुस्तकांमध्ये गुंतलेले ऄसतात, मुख्यतवे करून नाकारल्या जाण्याच्या भीतीमुळे, गोष्टी
बदलण्याची गरज न वाटता.
४. वसद्धांतांचा िापर:
मॅक्लेलँडचा द्दसद्ांत कॉपोरेट संघांचे व्यवस्थापन करण्यासाठी तीन गरजांपैकी प्रतयेक
कायणसंघ सदस्याची ओळख अद्दण वगीकरण करून लागू केला जाउ शकतो. तयांचे गुणधमण munotes.in

Page 20

ईद्योजकता व्यवस्थापन
20 जाणून घेतल्याने तयांच्या ऄपेक्षा व्यवस्थाद्दपत करण्यात अद्दण संघ सुरळीतपणे
चालद्दवण्यात नक्कीच मदत होउ शकते.
३) िैयवक्तक साधनसंपत्तीचा वसद्धांत:
या द्दसद्ांतानुसार, ईद्योजकीय प्रद्दक्रयेचे मूळ, ऄद्दस्ततवात ऄसलेल्या जीवनपद्तीच्या
पलीकडे जाण्यासाठी काही व्यक्तींनी घेतलेल्या पुढाकारामध्ये शोधले जाउ शकते.
प्रद्दतद्दक्रयांऐवजी पुढाकारावर भर द्ददला जातो, जरी वातावरणातील घटनांमुळे व्यक्तीला
पुढाकार व्यक्त करण्यासाठी द्दट्रगर प्रदान केला गेला ऄसला तरी. हा पैलू 'आनोव्हेशन' मध्ये
समाद्दवष्ट केलेला द्ददसतो जयाचा 'प्रो-एद्दक्टव्हनेस' या शब्दाशी संबंद्दधत 'बदल' द्दकंवा
'नवीनता' म्हणून ऄद्दधक ऄभ्यास केला गेला अहे.
१.५ सारांश ईद्योजकता म्हणजे जोखीम पतकरून नवीन व्यवसाय सुरू करण्याची व्यक्तीची आच्छा अद्दण
या तंत्रज्ान सक्षम स्पधाणतमक जागद्दतक वातावरणात तयाचे व्यवस्थापन होय. ईद्योजक या
शब्दाचा एक मनोरंजक व्याख्यातमक आद्दतहास अहे अद्दण तो "ईद्योजक" या फ्रेंच
शब्दापासून ईद्भवला अहे जयाचा ऄथण ईपक्रम अहे.
ईद्योजकतेचा ऄभ्यास अयररश-फ्रेंच ऄथणशास्त्रज् ररचडण कॅंद्दटलॉन यांच्या १७ व्या
शतकाच्या ईत्तराधाणत अद्दण १८ व्या शतकाच्या सुरुवाती पयंत पोहोचला. तो शास्त्रीय
ऄथणशास्त्राचा पाया होता. कँद्दटलनने या शब्दाची व्याख्या प्रथम तयांच्या सामान्य
व्यापाराच्या स्वरूपावरील द्दनबंधात केली. कॅद्दन्टलॉनने या शब्दाची व्याख्या ऄशी व्यक्ती
केली अहे जी एखाद्या ईतपादनासाठी द्दवद्दशष्ट द्दकंमत देते अद्दण द्दनद्दित द्दकंमतीवर तयाची
पुनद्दवणक्री करते, "पररणामी एंटरप्राआझचा धोका मान्य करताना संसाधने द्दमळवणे अद्दण
वापरणे याबिल द्दनणणय घेणे". कॅद्दन्टलॉनने ईद्योजकाला जोखीम घेणारा मानला जो
जाणीवपूवणक अद्दथणक परतावा द्दमळवण्यासाठी संधींचा फायदा घेण्यासाठी संसाधने वाटप
करतो. कॅद्दन्टलॉनने जोखीम स्वीकारण्याच्या अद्दण ऄद्दनद्दिततेला सामोरे जाण्याच्या
ईद्योजकाच्या आच्छेवर जोर द्ददला, ऄशा प्रकारे तयाने ईद्योजकाच्या कायाणकडे लक्ष वेधले
अद्दण ईद्योजक अद्दण पैसे देणारा मालक यांच्या कायाणमध्ये फरक केला.
ईद्योजकता ही द्दक्लष्ट संज्ा अहे जी सहसा फक्त तुमचा स्वतःचा व्यवसाय चालवणे म्हणून
पररभाद्दषत केली जाते. परंतु "व्यवसाय मालक" अद्दण "ईद्योजक" यांच्यात फरक अहे
अद्दण जरी दोन्ही एक ऄसले, परंतु व्यक्तीच्या वृत्तीमुळे ईद्योजकता वेगळेपणाने ईठून
द्ददसते. ईद्योजकीय संस्कृतीमध्ये ऄशा व्यक्तींचा समूह ऄसतो जयांनी गट यश
द्दमळवण्याच्या प्रयतनात वैयद्दक्तक द्दहतसंबंध दुय्यम स्थान द्ददले अहे , कारण गट यश
तयांच्या वैयद्दक्तक द्दहतसंबंधांना साध्य करण्यास मदत करतील."
संस्थातमक संरचना, अद्दण तया संरचना जया प्रकारे तक्ते अद्दण अकृतयांमध्ये दृष्यदृष्ट्या
दशणद्दवल्या जातात, तया महत्त्वाच्या अहेत कारण ते व्यवसाय क्रीयाकलापाच्या तीन प्रमुख
पैलूंचे वगीकरण करण्यास मदत करतात: द्दवद्दशष्ट कायण कतणव्ये, कामाशी द्दनगद्दडत संबंध
अद्दण द्दनणणय घेण्याचे ऄद्दधकार. munotes.in

Page 21

ईद्योजकता द्दवकास दृष्टीकोन
21 तरुण ईद्योजकांना तयांच्या व्यावसाद्दयक कल्पना अद्दण अतमद्दवश्वास द्दवकद्दसत करण्यास
मदत करण्यासाठी ईद्योजक प्रद्दशक्षण संस्था, कायणक्रम ऄभ्यासक्रमांचे सवणसमावेशक
संयोजन प्रस्ताद्दवत करतात. हे प्रद्दशक्षण ऄभ्यासक्रम स्टाटण-ऄप ईपक्रमांसाठी द्दकंवा जयांना
व्यवसाय वाढवायचा अहे तयांच्यासाठी ईपलब्ध अहेत. ईद्योजक प्रद्दशक्षण कायणक्रम एक
ठोस व्यवसाय द्दवकद्दसत करण्यास अद्दण भरभराट करणारा व्यवसाय तयार करण्यासाठी
काय अवश्यक अहे हे जाणून घेण्यासाठी ईत्तम संसाधने प्रस्ताद्दवत करतात.
हा शब्द स्वतःच दशणद्दवतो, इडीपी हा एक कायणक्रम अहे जयाचा ईिेश लोकांमध्ये
ईद्योजकीय क्षमता द्दवकद्दसत करणे अहे. दुसयाण शब्दात, ईद्योग स्थाद्दपत करण्यासाठी
अद्दण यशस्वीपणे चालद्दवण्यासाठी अवश्यक ऄसलेल्या व्यक्तीमध्ये ईद्योजकीय कौशल्ये
द्दवकद्दसत करणे, संस्कार अद्दण द्दवकास करणे, चकाकीत करणे याचा संदभण देते. ऄशा
प्रकारे, ईद्योजकता द्दवकास कायणक्रमाच्या संकल्पनेमध्ये एखाद्या व्यक्तीला एंटरप्राआझ सुरू
करण्यासाठी अद्दण चालद्दवण्यासाठी अवश्यक कौशल्ये अद्दण ज्ानाने सुसजज करणे
समाद्दवष्ट अहे.
ऄमेररकन हेररटेज द्दडक्शनरीनुसार, "आंट्राप्रेन्युऄर ही एका मोठ्या कॉपोरेशनमधील एक
व्यक्ती अहे जी जोखीम स्वीकारून अद्दण नाद्दवन्यपूणणतेद्वारे एखाद्या कल्पनेला फायदेशीर
ऄंद्दतम ईतपादनात बदलण्याची थेट जबाबदारी घेते."
इनोव्हेशन वथअरी:
नफ्याची आनोव्हेशन द्दथऄरी जोसेफ ए. शुम्पीटरने मांडली होती, जयांना द्दवश्वास होता की
ईद्योजक यशस्वी नवकल्पनांचा पररचय करून अद्दथणक नफा द्दमळवू शकतो.
नीड फॉर अवचव्हमेंट वथअरी:
मॅक्लेलँड ईद्योजकांसाठी सवाणत महत्त्वाचा घटक म्हणून साध्य ऄद्दभमुखतेवर भर देतात.
ईच्च कतृणतव ऄद्दभमुखता ऄसलेल्या व्यक्तींवर पैशांचा द्दवचार द्दकंवा आतर कोणतयाही बाह्य
प्रोतसाहनांचा प्रभाव पडत नाही. इतर प्रकारचे लोक पैशासाठी द्दकंवा ऄशा आतर बाह्य
प्रोतसाहनांसाठी कठोर पररश्रम करण्यास तयार ऄसतात. याईलट, ईच्च कामद्दगरीची गरज
ऄसलेल्यांसाठी नफा हे केवळ यश अद्दण सक्षमतेचे मोजमाप अहे.
१.६ स्िाध्याय ररक्त स्थानांची पूती करा.
१) शुम्लटरच्या मते, नाद्दवन्यपूणण ईद्योजक खालील पैकी काय करतील?
ऄ) बाजारात भरभराट होइल .
ब) जगू शकणार नाही अद्दण बाजारातून गायब होतील.
क) मोठ्या आनोव्हेशन व्यवसायांमध्ये सामावून जातील.
ड) नाद्दवन्यपूणण नसलेल्या व्यवसायांमध्ये सामावून जातील. munotes.in

Page 22

ईद्योजकता व्यवस्थापन
22 २) संस्थेची व्यवसाय योजना तयार करण्यात कोणाचा सहभाग ऄसावा?
ऄ) लेखापाल ब) ऄद्दभयंता
क) ईद्योजक ड) वरीलपैकी कोणीही नाही
३) ईद्योजकता द्दवकास कायणक्रम यासाठी ईपयुक्त अहे:
ऄ) पद्दहल्या द्दपढीतील ईद्योजक ब) भावी द्दपढीतील ईद्योजक
क) द्दवद्यमान ईद्योजक ड) वरीलपैकी कोणीही नाही
४) यापैकी खालीलपैकी कोणता प्रकार ईद्योजकतेचा नाही?
ऄ) लहान व्यवसाय ईद्योजकता ब) स्केलेबल ईद्योजकता
क) मोठ्या प्रमाणावर ईद्योजकता ड) आंट्राप्रेन्युऄरद्दशप
५) ‘ईद्योजक’ म्हणजे ______________ होय.
ऄ) ईपक्रम हाती घेणे ब) ईपक्रम
क) व्यापारी ड) वरीलपैकी काहीही नाही
चूक वकंिा बरोबर.
१) ईद्योजकता कोणीही द्दशकू शकतो, ही ऄशी गोष्ट नाही जी केवळ वगाणत द्दशकली जाउ
शकते.
२) यशस्वी ईद्योजक बयाणचदा द्दस्थती, पैसा अद्दण शक्ती यांची तीव्र गरज दाखवतात.
३) ईद्योजक वैयद्दक्तकररतया आतरांशी स्पधाण करतात, जे स्वत: लादलेल्या मानकांसह
वास्तववादी अद्दण अव्हानातमक ऄसतात.
४) ईद्योजकाची जास्त कष्ट करण्याची तयारी नसावी.
५) ईद्योजकता ही पूणणवेळ नोकरी अहे जयासाठी समपणण अद्दण कठोर पररश्रम अवश्यक
अहेत.
संवक्षप्त टीप वलहा.
१) ईद्योजकतेचे गुण
२) ईद्योजकांचे प्रकार
३) ईद्योजकीय संस्कृतीचे घटक
४) ईद्योजकांचा आद्दतहास
५) ईद्योजकांसाठी संस्थातमक संरचनेची अवश्यकता munotes.in

Page 23

ईद्योजकता द्दवकास दृष्टीकोन
23 थोडक्यात उत्तर द्या .
१) ईद्योजकता द्दवकासाचे वेगवेगळे द्दसद्ांत काय अहेत? चचाण करा.
२) ईद्योजकतेच्या मुख्य द्दसद्ांतांची चचाण करा.
३) "ईद्योजक ही ऄशी व्यक्ती अहे जी शून्यातून चालू ऄसलेला व्यवसाय ईपक्रम तयार
करते." स्पष्ट करा. ईद्योजकाच्या मुख्य काऱ्यांचे वणणन करा.
४) ईद्योजकतेची व्याख्या करा. तयांच्या वैद्दशष्ट्यांची चचाण करा.
५) ईद्योजकतेचे महत्त्व अद्दण ऄथण समजावून सांगा.
*****
munotes.in

Page 24

24 २
उīोजक उपøम िनिमªती – I
ÿकरण संरचना
२.० उिĥĶ
२.१ ÿÖतावना
२.२ उīोजकìय वातावरण
२.३ उīोजकता उपøमाचे आिथªक िवĴेषण
२.४ सारांश
२.५ ÖवाÅयाय
२.० उिĥĶे या ÿकरणाचा चा अËयास केÐयानंतर िवīाथê स±म खालील बाबतीत होतील:
 उīोजकता वातावरणाची संकÐपना समजून घेणे.
 उīोजकता उपøमा¸या आिथªक िवĴेषणाबĥल जाणणे.
२.१ ÿÖतावना उīोजकता ही एक अशी िøया आहे जी अथªÓयवÖथे¸या सवा«गीण िवकासात संतुिलत वाढ,
पायाभूत सुिवधांचा िवकास, असमानता आिण गåरबी कमी कłन आिण रोजगार
िवकासा¸या अ ितåरĉ संधéĬारे मदत करते. Ìहणून उīोजक िवकास िøया देशा¸या
सवा«गीण िवकासाचा मागª िनिIJत करते.
"उīोजक" आिण "उīोजकता" या शÊदांचा उ°रो°र िवकास झाला आहे. सुŁवातीला ही
सं²ा साहसी Óयापारी ‘माकō पोलो’शी जोडले गेली होती. मधÐया काळात (४७६-इसवी
सन १४५०) हा शÊद अशा Óयĉìसाठी वापरला जात होता ºयाने मोठे उÂपादन ÿकÐप
ÓयवÖथािपत केले, परंतु जोखीम गृहीत धरली नाही. पुढे १७ Óया शतकापय«त जोखीम
उīोजकतेशी िनगडीत झाली. १८ Óया शतका¸या अखेरीस, उīोजकता आिण उīोजक हे
भांडवल ÿदाता Ìहणून ओळखले जात होते. १९ Óया शतकात उīोजकांना
नेते/ÓयवÖथापक मानले जात होते आिण २० Óया शतकापय«त जोसेफ शूÌपेटर यांनी Âयांना
नवोÆमेषक Ìहणून संबोधले होते, ºयांना "आिथªक आिण सामािजक िवकासाचे सुýधार"
Ìहणून संबोधले जाते .
उīोजकìय उपøम उīोजकांना ÖवातंÞय, Öवाय°ता ÿदान करतात. उīोजकता Âयांना
Öवतःचे मालक बनÁयास स±म करते. Âयांना Öवतःहóन काहीतरी साÅय करÁयाची संधी
िमळते. ते Âयां¸या उपøमांĬारे Âयां¸या ÖवÈनांचा आिण महßवाकां±ांचा पाठपुरावा करतात munotes.in

Page 25

उīोजक उपøम िनिमªती – I
25 आिण Âयांना पूणªÂवाचा, आÂम-अिभÓयĉìचा आिण आÂम -वाÖतिवकतेचा आनंद िमळतो.
Âयांची ŀĶी, सजªनशीलता Âयां¸या उपøमातून ÿकट होते.
Âयांना Öवतःला िसĦ करÁयाची आिण योगदानाची ओळख िमळवÁयाची संधी िमळते.
Âयांना Âयां¸या कामाचा आनंद लुटÁयाची संधी िमळते आिण Âयामुळे कंटाळेपणा ,
आÓहानाÂमक, रस नसलेÐया आिण िनŁÂसाही कामापासून ते मुĉ होतात. Âयांना
वåरķां¸या हाताखाली काम करÁया¸या तणावाची िचंता करÁयाची गरज नसते . हे काम
Âयांना कामा¸या िनÖतेज वातावरणातून िनमाªण होणाöया नैराÔय आिण िनराशेपासून मुĉ
करते. उīोजकता Âयांना चैतÆयशील वातावरणात काम करÁयास स±म करते जेथे आनंद,
उÂसाह , Âयां¸या कÐपनांचा वापर करÁयाची आिण Âयांचे मूÐय नÓयाने शोधÁयाची
करÁयाची संधी असते. Âयामुळे Âयांचा आÂमसÆमान वाढतो आिण Âयांचा
आÂमिवĵासदेखील वाढतो.
उīोजक आिण उīो जकता:
उīोजक ही अशी Óयĉì आहे जी नवीन कÐपना िवकिसत करते आिण úाहकां¸या गरजा
पूणª करणारे उÂपादन/सेवा तयार करÁयासाठी Óयवसाय Öथापन करÁयाचा धोका पÂकरते.
सवª उīोजक Óयावसाियक Óयĉì आहेत, परंतु सवª Óयावसाियक Óयĉì उīोजक नाहीत.
एक उīोजक आधुिनक जगात वाढ आिण िवकासाचा उÂÿेरक Ìहणून काम करतो. तो
Óयवसाय आिण समाजातील नािवÆयपूणª बदलांचा पåरचय कłन देतो. तो ²ात संधéचे
मूÐयांकन करतो आिण Óयवसायाला शाĵत वाढ साÅय करÁयास स±म करेल असा िनणªय
घेÁयाचा ÿयÂन करतो.
वेबÖटर शÊदकोशानुसार - "उīोजक ही अशी Óयĉì आहे जी फायīासाठी जोखीम गृहीत
धłन Óयवसाय उपøम आयोिजत आिण ÓयवÖथािपत करते."
उīोजकता ही नािवÆयपूणª आिण जोखीम पÂकरÁयाची िøया आहे. तसेच ही जोखीम
आिण फायīांचा िवचार कłन नवीन आिण नािवÆयपूणª उÂपादन/सेवा तयार करÁयाची
ÿिøया आहे. उīोजकता सामाÆय उÂपादन आिण िवतरण िøयायांपे±ा वेगळी आहे कारण
Âयात नावीÆय, सजªनशीलता, जोखीम आिण अिनिIJतता यांचा समावेश आहे.
रॉबटª िहąीच यां¸या मते "उīोजकता Ìहणजे काहीतरी नवीन तयार करÁयाची तसेच
जोखीम आिण फायदे ÖवीकारÁयाची ÿिøया" होय.
जोसेफ शुÌपीटर यां¸या मते उīोजकता खालील बाबéशी या¸याशी संबंिधत आहे,
 नवीन तंý²ानाचा िवकास
 नवीन उÂपादनाचा पåरचय
 संघटनाÂमक संरचने¸या नवीन Öवłपाची िनिमªती
 क¸¸या माला¸या नवीन ľोताचा िवकास
 नवीन बाजारपेठेत ÿवेश munotes.in

Page 26

उīोजकता ÓयवÖथापन
26 याचा पåरणाम संसाधनांचा कमी आिण इĶतम वापर, भांडवल िनिमªती, रोजगार िनिमªती,
पायाभूत सुिवधांचा िवकास आिण सरकारसाठी महसूल िनमाªण करÁयात होतो.
२.२ उīोजकìय वातावरण उīोजकìय वातावरण हे िविवध पैलूंचा संदभª देते ºयामÅये मोठ्या, मÅयम आिण लहान
उīोगांचा समावेश होतो. Âयामुळे कोणÂयाही उīोगावर आजूबाजू¸या वातावरणाचा ÿभाव
पडतो.उīोजकìय पयाªवरण पåरसंÖथेला एक जिटल अनुकूल ÿणाली Ìहणून पािहले जाऊ
शकते ºयाची तुलना जंगलासार´या नैसिगªक पåरसंÖथेशी केली जाऊ शकते. हा जिटलता
िसĦांत ŀĶीकोन उīोजकìय पåरसंÖथेचे Öवłप Ìहणून अिधक चांगÐया ÿकारे समजू
शकतो. उīोजकìय वातावरण Ìहणजे Âया सवª बाĻ पåरिÖथती आिण पåरणामांचे
एकýीकरण, जे सजीवां¸या जीवनावर आिण उīोजकते¸या िवकासावर पåरणाम करतात.
उīोजकìय वातावरणाची अनेक वैिशĶ्ये आहेत.
हे वातावरण सामाÆयपणे महßवाचे घटक Ìहणून वगêकृत केले जाऊ शकते, ºयात खालील
गोĶéचा समावेश आहे:

१) राजकìय वातावरण:
राजकìय वातावरण हे सरकारी कारभाराशी संबंिधत सवª घटक जसे कì सरकार,
समाजा¸या िविवध गटांबĥल सरकारचा ŀĶीकोन, िविवध सरकारांĬारे लागू केलेले
धोरणाÂमक बदल इ.नी बनलेले असते. राजकìय वातावरणाचा Óयावसाियक Óयवहारांवर
ताÂकाळ आिण मोठा ÿभाव असतो Âयामुळे Óयावसाियकाने हे वातावरणाचा अितशय
काळजीपूवªक अËयास करणे आवÔयक आहे.
२) आिथªक वातावरण:
आिथªक वातावरणातील घटकांचा Óयवसायावर ताÂकाळ आिण थेट पåरणाम होतो Ìहणून
Óयावसाियकांनी आिथªक वातावरणाचादेखील अितशय काळजीपूवªक अËयास करणे
आवÔयक आहे आिण या वातावरणास सामोरे जाÁयासाठी वेळेवर पावले उचलली
पािहजेत. आिथªक वातावरण अडथळे आणू शकते तसेच Óयावसाियकांना संधीदेखील देते.
१९९१¸या नवीन आिथªक धोरणानंतर Óयावसाियकांना अनेक संधी उपलÊध झाÐया
आहेत.
munotes.in

Page 27

उīोजक उपøम िनिमªती – I
27 ३) सामािजक पयाªवरण:
सामािजक पयाªवरणामÅये समाजा¸या चालीरीती आिण परंपरांचा समावेश होतो ºयामÅये
Óयवसाय कायªरत असतो. ºया सामािजक पयाªवरणात Óयवसाय अिÖतÂवात आहे Âया
समाजात राहणा -या लोकांचे राहणीमान, आवड , ÿाधाÆये आिण शै±िणक पातळी यांचा
Âयात समावेश होतो.
४) कायदेशीर वातावरण:
कायदेशीर वातावरण हे िनयम आिण संसदेत मंजूर झालेÐया िविवध कायīांनी बनते.
Óयावसाियक या कायīांकडे दुलª± कł शकत नाही कारण Âयाला कायदेशीर
वातावरणा¸या चौकटीत Âयाचे Óयवसाय Óयवहार करावे लागतात.
५) तांिýक पयाªवरण:
तांिýक पयाªवरण Ìहणजे उÂपादना¸या पĦतीमÅये होत असलेले बदल, नवीन उपकरणे
आिण यंýसामúीचा वापर, उÂपादनाची गुणव°ा सुधारणे इÂयादी होय. Óयावसाियकाने
Âया¸या उīोगात होत असलेÐया तांिýक बदलांवर बारकाईने ल± ठेवले पािहजे कारण
Âयाला ÖपधाªÂमक बाजारपेठेत िटकून राहÁयासाठी वेळोवेळी हे बदल लागू करावे लागतात.
६) सांÖकृितक वातावरण:
सांÖकृितक वातावरणामÅये िवपणन ÿणालीमÅये धािमªक, कौटुंिबक, शै±िणक आिण
सामािजक ÿणालéचा ÿभाव असतो. िवपणक ºयांना Âयांची उÂपादने परदेशात िवøì
करायची आहेत ते परदेशी संÖकृतéबĥल खूप संवेदनशील असू शकतात. काही िवपणकांना
अमेåरकेमधील सांÖकृितक पाĵªभूमी आिण इतर राÕůांमधील संÖकृतéमÅये कमी फरक वाटू
शकतो परंतु याचमुळे फरकांकडे दुलª± करणाöयांना िवपणन कायªøम लागू करÁयात
अपयश येते. सांÖकृितक फरक िवचारात घेÁयात अयशÖवी हे परदेशातील िवपणन
अपयशाचे एक ÿाथिमक कारण आहे.
२.२.१ उīोजकìय वातावरणाचे महßव:
१) संधी ओळखणे: उīोजकìय वातावरण संÖथेला संधी ओळखÁयास आिण ÿथम
ÿवतªक फायदा िमळिवÁयास स±म करते. Óयवसाया¸या वातावरणाचे िवĴेषण संधी
ओळखÁयास मदत करते Ìहणजेच सकाराÂमक बाĻ बदल Öवतःऐवजी ÿितÖपÅयाªला
गमावÁयाऐवजी Âयांचा Öवतः ¸या Óयवसायासाठी फायदा कłन घेणे .
२) धोके ओळखणे: उīोजकìय वातावरण धोके ओळखÁयास आिण Óयवसाया¸या
कायª±मतेत अडथळा आणणाöया िøयांिवŁĦ सुधाराÂमक उपाययोजना करÁयासाठी
आिण वेळेवर योµय ÿितबंधाÂमक उपाय करÁयासाठी लवकर चेतावणी देÁयास मदत
करते. munotes.in

Page 28

उīोजकता ÓयवÖथापन
28 ३) उपयुĉ संसाधने शोधणे: कोणताही Óयवसाय हा क¸चा माल , कामगार इÂयादéचा
ąोत Ìहणून पयाªवरणावर अवलंबून असतो. Óयवसाय वातावरणाचे िवĴेषण केÐयाने
उपयुĉ संसाधने िमळिवÁयास मदत होते.
४) वाढीसाठी िदशा देणे: जेÓहा एखादा Óयवसाय Âया¸या वातावरणाशी संवाद साधतो
तेÓहा Âया¸या िøयां¸या वाढीसाठी आिण िवÖतारासाठी ±ेýे ओळखणे सोपे होते.
एखादा Óयवसाय Âया¸या Óयावसा ियक वातावरणात िमसळून बöयाच ÿijांची उ°रे
िमळवू शकतो . हे Åयेय िकंवा उिĥĶे साÅय करÁयासाठी Óयावसाियक िøयांचे
िनयोजन आिण धोरण कसे बनवायचे योµय मागª दशªिवते.
५) सतत िशकणे: वातावरण गितमान असÐयाने ते सतत बदलत असते. Ļामुळे सतत
िशकत राहावे लागते आिण ²ान आिण कौशÐये अīयावत राखणे आवÔयक आहे. हे
एखाīा Óयĉìला Óयवसाया¸या ±ेýात अंदािजत आिण अÿÂयािशत बदलांसाठी तयार
राहÁयास मदत करते.
६) वाढलेली उÂपादकता: पयाªवरणा¸या चांगÐया आकलनामुळे सवª संसाधने ÓयविÖथत
आिण योµयåरÂया वापरली जाऊ शकत असÐयाकारणाने उÂपादकता वाढते,
पयाªवरणीय घटक संसाधनांचा योµय वापर करÁयास मदत करतात पåरणामी
कमीतकमी अपÓयय होतो पåरणामी उÂपादकता वाढते.
७) जलद बदलांना सामोरे जाणे: úाहकां¸या बदलÂया गरजांबाबत ÓयवÖथापनाला
अिधक संवेदनशील होÁयास मदत करते. पåरणामी, पयाªवरणीय जागłकतेमुळे ते
अशा बदलांना ÿभावीपणे ÿितसाद देता येतो. हे िनयोजन आिण धोरण तयार
करÁयात मदत करते. पयाªवरणीय आकलन भिवÕयातील कृतीचा मागª (िनयोजन)
आिण िनणªय घेÁयासाठी मागªदशªक तßवे (धोरण) ठरवÁयासाठी आधार ÿदान करते.
८) सुधाåरत कायªÿदशªन: पयाªवरणाचे सतत आकलन आिण योµय Óयवसाय पĦतéचा
अवलंब केÐयाने केवळ वतªमान कामिगरीच सुधारत नाही तर भिवÕयातही बाजारपेठेत
ल±णीय यश िमळत राहते.
२.२.२ SWOC (एस डÊलू ओ सी) िवĴेषण:
आता SWOC िवĴेषणाची Óया´या कंपनी¸या यश आिण वाढीवर पåरणाम करणाöया बाĻ
आिण अंतगªत घटकांवर संशोधन करÁयासाठी वापरली जाणारी धोरणाÂमक िनयोजन पĦत
Ìहणून केली जाते. Óयवसाय संÖथा Âयां¸याशी, उÂपादनांशी िनगिडत सामÃयª
(Strengths) , कमकुवतपणा (Weakne sses), संधी (Opportunities) आिण आÓहाने
(Challenges) िनधाªåरत करÁयासाठी SWOC िवĴेषण वापरतात.
अ) सामÃयª:
ही अशा गोĶ आहे ºयामÅये संÖथा पारंगत असते.
 आधुिनक तंý²ान munotes.in

Page 29

उīोजक उपøम िनिमªती – I
29  मजबूत आिथªक िÖथती
 समिपªत कमªचारी
 िवÖतृत उÂपादन ®ेणी ही संघटनाÂमक सामÃयªची उदाहरणे आहेत.
ब) कमकुवतपणा:
हे असे अवगुण आहेत जे Óयवसाय संÖथेला आपले Åयेय पूणª करÁयापासून आिण आपली
पूणª ±मता साÅय करÁयापासून रोखतात. कमकुवतपणावर मात करता येते तसेच
िनयंýणही िमळिवता येत. तसेच ते हळूहळू कमी कłन आिण िनÕकािसत करणे आवÔयक
आहे.
 कालबाĻ तंý²ान
 आिथªक संसाधनांचा अभाव
 उदासीन कमªचारी
 अŁंद उÂपादन ®ेणी ही संघटनाÂमक कमकुवतपणाची उदाहरणे आहेत.
उदाहरण:
कालबाĻ यंýसामúी ऐवजी नवीन यंýसामúी खरेदी करणे.
क) संधी:
संÖथेने Óयवसाय संधी ओळखÐया पािहजेत आिण जेÓहा येतील तेÓहा समजून घेणे
आवÔयक आहे. अशा संधéचा वापर कłन संÖथा ÖपधाªÂमक फायदा िमळवू शकतात.
 सरकारी ÿोÂसाहन/अनुदान
 कमी Öपधाª
 पुरवठादाराने िदलेला दीघª पत कालावधी Ļा Óयवसायासाठी¸या संधी असू शकतात.
उदाहरण:
मोटार बाईकची मागणी वाढत आहे कारण ती कामावर जाणाöया लोकांना सहजता ÿदान
करते. नवीन कंपÆयांसाठी मोटार बाईक उÂपादन Óयवसायात ÿवेश करÁयाची आिण
िवīमान कंपÆयांशी Öपधाª करÁयाची ही उ°म संधी आहे.
ड) आÓहाने:
जेÓहा बाĻ वातावरणातील पåरिÖथती संÖथे¸या Óयवसायाचा नफा धो³यात आणते
(जोखीम/धो³यात) तेÓहा आÓहाने उĩवतात. munotes.in

Page 30

उīोजकता ÓयवÖथापन
30 आÓहाने अिनयंिýत असतात. जेÓहा धोका येतो तेÓहा Óयवसायाचे Öथैयª आिण अिÖतÂव
धो³यात येऊ शकते.
 कमªचाöयांचा संप
 ÿितÖपÅयाªĬारे नवीन धोरण
 आिथªक पåरिÖथतीतील बदल
 úाहकां¸या पसंतéमÅये बदल ही संघटनाÂमक धो³यांची उदाहरणे आहेत.
२.२.३ उīोजकते¸या समÖया:
उīोजककìय िøया ही नवीन संकÐपना नाही, परंतु तरीही वैयिĉक िøया Ìहणून सुł
केली जाते ºयाला Öवतः¸या काही मयाªदा आहेत. कोणताही उपøम राबवताना
उīोजकाला अनेक समÖयांना तŌड īावे लागते.
१) िव°पुरवठा:
कोणÂयाही िøयांसाठी िनधी िमळवणे ही सवª Óयवसायांना भेडसावणारी मु´य समÖया आहे
आिण ती Óयवसायात िटकून राहÁयासाठी योµय पĦतीने हाताळावी लागते. कोणताही
उपøम सुł करÁयासाठी सुŁवातीला पैसा वापरला जात असला तरी तो दीघª काळ िटकून
राहÁयासाठी पुरेसा नसतो. Óयवसायांना िटकून राहÁयासाठी िÖथर रोख ÿवाह महßवाचा
आहे आिण कोणतीही िøया पुढे नेÁयासाठी अितåरĉ िनधीची देखील आवÔयकता आहे.
कोणÂयाही उīोजकìय िøयांसाठी िनधीची ÓयवÖथा आिण वाटप करÁयासाठी योµय
िनयोजन ही पूवª-आवÔयकता आहे.
२) िनयोजनाचा अभाव:
सुŁवाती¸या िनयोजना¸या अभावामुळे मोठ्या ÿमाणात उīोजकìय िøया वाढू शकत
नाहीत. िवøì, िवकास आिण िनधी यांसारखी महßवाची ±ेýांचा ÿाधाÆयाने िवचार करावा
लागतो. ते सवª सुŁवातीपासूनच कोणÂयाही Óयवसाय योजनेशी संबंिधत असणे आवÔयक
आहे.
३) योµय ÿितभेची िनवड करणे:
कोणÂयाही Óयावसाियक िøयांना यशÖवी होÁयासाठी योµय ÿमाणात आिण योµय ±मता
असणाöया मनुÕयबळाची आवÔयकता असते. कारण कोणÂयाही उपøमाचे संपूणª यश
गुंतलेÐया मनुÕयबळावर अवलंबून असते परंतु दुद¨वाने योµय ÿितभा िमळवणे खूप कठीण
आहे, कारण कुशल लोकांचा पुरवठा मागणीपे±ा कमी असतो.
४) मयाªिदत खचाªत ÿभावी िवपणन:
नवीन उपøम असÐयाने, úाहकांमÅये ŀÔयमानता िनमाªण करणे आवÔयक आहे. परंतु
úाहकांना ÿभावीपणे लàय करणे हे ÿचंड खिचªक असते. Âयामुळे संकÐपना/उÂपादन/सेवा munotes.in

Page 31

उīोजक उपøम िनिमªती – I
31 यांचे úाहकांसमोर िवपणन करणे उīोजकांसमोर आÓहान असते. मयाªिदत खचाªमÅये
ÿभावी िवपणन करणे उīोजकाला अवघड जाते.
५) जोखीम आिण अिनिIJतता :
ÿथम उīोजकांसाठी उपøमा¸या अिनिIJततेचा सामना करणे कठीण काम असू शकते.
शेवटी उīोजक Âयां¸या उपøमा¸या यश िकंवा अपयशासाठी जबाबदार असतात.
सुŁवाती¸या योजनेपासून अनेक वळणे आिण िवचलनेदेखील असतात. या सवा«चा फटका
उīोजकाला बसू शकतो.
६) टीकेला सामोरे जाणे:
एखाīा उīोजकासाठी , टीका ही Óयवसायाचाच एक भाग असते. उīोजका¸या ÿÂयेक
िनणªयावर संघ, भागीदार, गुंतवणूकदार, úाहक आिण Âयांचे कुटुंब यां¸याकडून टीका होऊ
शकते. बहòतांशी ÿÖथािपत उīोजकांनादेखील याचा सामना करता आला पािहजे.
७) úाहकांना आकिषªत करणे:
उÂपादनासाठी िकंवा सेवेसाठी úाहक िमळवणे हा Óयवसायातील यश आिण अपयश
यां¸यातील फरक असू शकतो. बयाªच Óयवसायांनी सशĉ कÐपनांनी सुŁवात केली परंतु ते
योµय úाहकांपय«त पोहोचÁयात अयशÖवी झाÐयामुळे Öपध¥त िटकू शकले नाहीत
८) िनणªय घेणे:
Óयवसायात िनणªय घेणे कठीण असते, िवशेषत: जेÓहा ÿÂयेक िनणªय घेताना अनेक गोĶéचा
िवचार करणे आवÔयक असते. िनणªय घेताना िवशेषत: जेÓहा Óयावसाियकांकडे मयाªिदत
मािहती असते. तेÓहा Âयांना िĬधा मनिÖथतीचा सामनादेखील करावा लागू शकतो,
९) वेळेचे ÓयवÖथापन:
सवō°म उīोजकांनाही Âयांचा वेळ योµय ÿकारे ÓयवÖथािपत करÁयासाठी संघषª करावा
लागतो. जसे ते Âयां¸या कौशÐयातून भूिमका घेतात, Âयांना गोĶी पूणª करणे आÓहानाÂमक
वाटू शकते. जेÓहा उīोजकांना िवरोधी ÿाधाÆयøमांना सामोरे जावे लागते तेÓहा अनेकदा
आÓहाने Âयां¸या समोर येतात
१०) कायाªलयीन बांधणी:
जागेचे भाडे आिण संबंिधत खचª ही पिहली गोĶ आहे जी कÐपना िनिमªती आिण
अंमलबजावणीपासून सुł होते. कोणतीही उīोजकìय कÐपनेची नीट बांधणी आवÔयक
आहे आिण सुł करÁयासाठी अशा बांधणीवर आवÔयक खचª करणे गरजेचे आहे.

munotes.in

Page 32

उīोजकता ÓयवÖथापन
32 २.३ उīोजक उपøमाचे आिथªक िवĴेषण आिथªक िवĴेषणाचा उपयोग आिथªक ÿवाहांचे मूÐयमापन करÁयासाठी , आिथªक धोरण
ठरिवÁयासाठी, Óयावसाियक िøयां¸या दीघªकालीन योजना तयार करÁयासाठी आिण
गुंतवणूकìसाठी ÿकÐप िकंवा कंपÆया ओळखÁयासाठी केला जातो. एक आिथªक िवĴेषक
कंपनी¸या आिथªक बाबéची कसून तपासणी करतो जसे कì - उÂपÆन िववरण , ताळेबंद
आिण रोख ÿवाह िववरण इÂयादी.
कोणÂयाही उīोजकìय िøयां¸या अंमलबजावणीपूवê आिथªक िनयोजन करणे आवÔयक
आहे. मंजुरीसाठी सादर केलेÐया Óयवसाय योजनेत Âयाचा समावेश असतो. योजनेमÅये
पुढील तीन ते पाच वषा«साठी अंदािजत नफा-तोटा िववरण आिण रोख ÿवाह िववरण
समािवĶ असते. काहीवेळा ताळेबंद तसेच ना नफा ना तोटा (break even) िवĴेषणाचा
समावेश केला जातो. उīोजकतेमÅये आिथªक योजना महßवाची असते, कारण ती कंपनीची
आिथªक उिĥĶे िनिIJत करते.
२.३.१ आिथªक िनयोजनाचे महßव खालीलÿमाणे आहे:
१) Óयवहायªता िनिIJती करणे:
माÆयतेसाठी सादर केलेÐया कोणÂयाही Óयवसाया¸या कÐपनांचे Óयवहायªता मूÐयमापन
करणे आवÔयक आहे आिण एकदा Óयवहायªता अहवाल सादर केÐयावरच Óयवसाय
कÐपनांना माÆयता िमळते. कोणÂयाही Óयावसाियक उपøमाची Óयवहायªता ठरवÁयाचा
आिथªक िवĴेषण हा एक ÿभावी मागª आहे.
२) िभÆनता/फरक िवĴेषण:
आिथªक िवĴेषण अपेि±त कामिगरीशी वाÖतिवक कामिगरीची तुलना कłन कोणÂयाही
उपøमातील फरक शोधÁयात मदत करते. वेळेत सुधाराÂमक उपाय करÁयास स±म
कłन. Óयावसाियक िव°पुरवठ्यासाठी महßवाचा सवाªत मोठा मुĥा Ìहणजे आिथªक
योजनेतील अंदािजत अंदाजपýकासमोर वाÖतिवक पåरणामांचे िनरी±ण करणे जेणेकŁन
Óयावसाियकाला सुरळीत मागाªवर येÁयासाठी आवÔयक असलेली कोणतीही पावले
उचलÁयाची संधी िमळते. उदाहरणाथª, Óयावसाियक अंदािजत उÂपÆनापय«त पोहोचत
नसÐयास, एकतर अंदाज चुकìचे आहेत िकंवा िवपणन कायªøम स±म नाही.
३) आिथªक गरजांचा अंदाज लावणे:
आिथªक िवĴेषण उīोजकाला भिवÕयात आवÔयक असलेली अंदाजीत आिथªक
आवÔयकता पूणª करÁयास स±म करते. पåरणामी भिवÕयातील िøया आिण सुŀढ आिथªक
आरोµय राखÁयासाठी उīोजक योµय ते िनयोजन कł शकतात.
४) िनधी िमळवणे:
बहòतेक वेळा गुंतवणूकदार आिण ऋणको उīोजकांची Óयवसाय योजना पाहतात, ºयामÅये
अंदाज आिण अनुमानांमागील आिथªक योजना असतात. जर आिथªक योजना अवाÖतव munotes.in

Page 33

उīोजक उपøम िनिमªती – I
33 असेल, सामाÆयतः जी उīोजकांची एक चूक असते तर अशावेळी कजª िकंवा गुंतवणूक होत
नाही. Âयामुळे आिथªक सहाÍय देÁयापूवê आिथªक िवĴेषण िवचारात घेतले जाते .
५) रोख ÿवाहाची कमतरता:
आिथªक िवĴेषणामुळे उīोजकाला कोणÂयाही ÿकार¸या रोख ÿवाहा¸या कमतरतेवर मात
करÁयास मदत होते. अचूक अंदाज असूनही कोणÂयाही उपøमाला या टंचाई¸या समÖयेचा
सामना करावा लागतो , कारण पयाªवरणीय पåरिÖथती सतत बदलत असते आिण ºयाचा
कोणÂयाही Óयवसायावर थेट पåरणाम होतो.
उīोजकìय उपøमा¸या आिथªक िवĴेषणाचे महßव खालीलÿमाणे सारांिशत केले
जाऊ शकते, जसे कì-
 उपøमाची कायª±मता आिण ÓयवÖथापकìय पåरणामकारकतेचे मूÐयांकन करणे.
 उपøमाची आिथªक ताकद आिण कमकुवतता आिण पत-पाýता यांचे िवĴेषण करणे.
 आिथªक िवĴेषणा¸या सī िÖथतीचे िवĴेषण करणे,
 Óयवसाया¸या मालकì¸या मालम°ेचे ÿकार आिण उपøमामुळे असलेÐया दाियÂवांचे
मूÐयांकन करणे.
 कंपनीकडे रोख िÖथती आिण इि³वटी¸या ÿमाणात िकती कजª आहे याबĥल मािहती
ÿदान करणे.
२.३.२ आिथªक िवĴेषणाची साधने:
१) तुलनापýक:
तुलनापýक दोन िकंवा अिधक कालावधी¸या नफा आिण तोटा खाते आिण ताळेबंदां¸या
िविवध बाबéची तुलना करते . नफा आिण तोटा खाÂयासाठी तुलनाÂमक उÂपÆन िववरण
Ìहणून आिण ताळेबंदांसाठी Öवतंý तुलनाÂमक िवधाने तयार केली जातात. कोणतेही
आिथªक िववरण तुलनाÂमक िवधाना¸या Öवłपात सादर केले जाऊ शकते जसे कì
तुलनाÂमक ताळेबंद, तुलनाÂमक नफा आिण तोटा खाते, उÂपादनाची तुलनाÂमक िकंमत,
खेळÂया भांडवलाचे तुलनाÂमक िववरण इÂयादी .
२) तुलनाÂमक उÂपÆन िववरण:
तुलनाÂमक उÂपÆन पýक Ìहणजे एकूण नफा, पåरचालन नफा आिण िनÓवळ नफा इ. Ļा
पýकामधून Óयवसाया¸या ठरािवक कालावधीमधील नफा±मतेतील बदल िकंवा सुधारणा
कळते. बदल िकंवा सुधारणा समाधानकारक नसÐयास, ÓयवÖथापन Âयाची कारणे शोधू
शकते आिण काही सुधाराÂमक कारवाई कł शकते.
munotes.in

Page 34

उīोजकता ÓयवÖथापन
34 ३) तुलनाÂमक ताळेबंद:
तुलनाÂमक ताळेबंद तयार कłन Óयवसायाची आिथªक िÖथती शोधता येते. दोन वेगवेगÑया
कालावधीसाठी ताळेबंदातील िविवध घटक यासाठी वापरले जातात. मालम°ेचे वगêकरण
हे चालू मालम°ा आिण िनिIJत मालम°ा Ìहणून तुलना करÁयासाठी केले जाते Âयाचÿमाणे
दाियÂवांचे वगêकरण हे चालू दाियÂवे, दीघªकालीन दाियÂवे आिण भागधारकाची िनÓवळ
संप°ी Ìहणून केले जाते. भागधारकां¸या संप°ीमÅये समभाग भांडवल, ÿाधाÆय भाग
भांडवल, गंगाजळी आिण अिधशेष यासार´या गोĶéचा समावेश होतो.
४) सामाÆय पýके:
सामाÆय पýके तयार करÁयासाठी आिथªक मािहतीचे अनुलंब सादरीकरण केले जाते.
एकूण मालम°ा िकंवा एकूण दाियÂवे िकंवा िवøì ही १०० Ìहणून गृहीत धरली जाते आिण
िशÐलक घटकांची ट³केवारी¸या Öवłपात एकूण मालम°ा, एकूण दाियÂवे िकंवा िवøì
यां¸याशी तुलना केली जाते. अशा ÿकारे, एक सामाÆय पýक ÿÂयेक घटकाचा संपूणª संबंध
दशªवते. नफा आिण तोटा खाÂयासाठी सामाÆय उÂपÆन पýक Ìहणून तर ताळेबंदासाठी
सामाÆय ताळेबंद पýक तयार केले जाते.
५) कल िवĴेषण:
िविवध कालावधीसाठी वेगवेगÑया घटकांचे कल गुणो°र शोधून काढले जातात आिण नंतर
या िवĴेषणात Âयांची तुलना केली जाते. काही वषा«¸या कालावधीतील गुणो°रांचे िवĴेषण
Óयवसायात वृĦी आहे कì Ćास आहे याची कÐपना देते.
६) सरासरी िवĴेषण:
कल गुणो°राची गणना ही Óयवसायासाठी केली जाते आणी अशा गुणो°रांची तुलना
उīोगा¸या सरासरीशी केली जाते. हे दोÆही कल आलेखावर वøां¸या आकारात देखील
सादर केले जाऊ शकतात. तÃयांचे हे सादरीकरण िचýां¸या Öवłपात, िवĴेषण आिण
तुलना अिधक Óयापक आिण ÿभावी बनवते.
७) खेळÂया भांडवलातील बदलांचे िववरण:
खेळÂया भांडवलातील बदलांचे िववरण तयार कłन खेळÂया भांडवलाची वाढ िकंवा घट
िकती ÿमाणात आहे हे ओळखले जाते. चालू मालम°े¸या बेरीजमधून चालू दाियÂवांची
बेरीज वजा कłन िनÓवळ कायªरत भांडवलाची र³कम मोजली जाते. माý यातून खेळÂया
भांडवलातील बदलां¸या कारणांचा तपशील समजत नाही.
८) िनधी ÿवाह िवĴेषण:
िनधी ÿवाह िवĴेषण हे तपशीलवार ąोत आिण िविशĶ कालावधीसाठी Óयवसायाशी
संबंिधत िनधी¸या वापराशी संबंिधत आहे. हे सूिचत करते कì िविशĶ कालावधीत िनधी
कोठून येतो आिण तो कसा वापरला जातो . हे िवĴेषण कंपनी¸या आिथªक रचनेतील
बदलांवर ÿकाश टाकते. munotes.in

Page 35

उīोजक उपøम िनिमªती – I
35 ९) रोख ÿवाह िवĴेषण:
रोख ÿवाह िवĴेषण रोख आिण बँक िशÐलकì वर आधाåरत आहे. रोख ÿवाह
िवĴेषणामÅये खेळÂया भांडवलाऐवजी रोखीÿवाहाचा िवचार होतो. रोख ÿवाहाचे दोन
ÿकार आहेत- वाÖतिवक रोख ÿवाह आिण काÐपिनक रोख ÿवाह.
१०) गुणो°र िवĴेषण:
गुणो°र िवĴेषण हा ताळेबंद िकंवा नफा-तोटा खाÂयातील वैयिĉक घटक (िकंवा घटकांचा
समूह) यां¸यात अथªपूणª संबंध िवकिसत करÁयाचा ÿयÂन आहे. गुणो°र िवĴेषण केवळ
Óयवसाया¸या अंतगªत घटकांसाठीच उपयुĉ नाही तर बाĻ घटकांसाठी देखील उपयुĉ
आहे. गुणो°र िवĴेषण तरलता, पतदारी, नफा आिण भांडवलातील वाढ यावर ÿकाश
टाकते.
११) खचª-नफा िवĴेषण:
हे िवĴेषण िवøì, खचª आिण नफा यां¸यातील ÿचिलत संबंध दशªिवते. सामाÆयतः खचª
दोन भागात िवभागलेला असतो- िनिIJत खचª आिण पåरवतªनीय खचª आहेत. िवøì आिण
पåरवतªनीय खचª यां¸यात िÖथर-संबंध असतो. खचाªचे िवĴेषण ÓयवÖथापनाला चांगÐया
नÉयाचे िनयोजन करÁयास स±म करते.
२.३.३ िवकास िव° ąोत :
जो कोणताही उīोजकìय उपøम सुł करतो Âयाचे आिथªक िनयोजन चांगले असणे
आवÔयक आहे. या उपøमांसाठी मु´य समÖया Ìहणजे िनधीचे ąोत. भांडवलािशवाय,
एखादा उīोजक क¸च माल , Óयावसाियक देणी जसे कì पगार अथवा मजुरी िकंवा
Óयवसायाशी िनगिडत इतर ÿिøया आणी आवÔयक खचª करÁयास स±म असणार नाही.
उīोजकìय उपøमासा ठी िनधीचे िविवध ąोत याĬारे मांडले जाऊ शकतात-
१) वैयिĉक बचत:
वैयिĉक बचत ही उīोजकांसाठी उपलÊध ľोतांची सवाªत सुरि±त पĦत आहे, याला
बूटÖůॅिपंग असेही Ìहणतात. उīोजकांसाठी भांडवलाचा हा एकमेव सवाªत सामाÆय ąोत
आहे. वैयिĉक बचत माý कोणÂयाही उपøमासाठी नेहमीच पुरेशी नसते, Âयामुळे
उīोजकाला इतर ąोतांवर अवलंबून राहावे लागते.
२) पेशंट कॅिपटल:
पेशंट कॅिपटल Ìहणजे कुटुंब िकंवा िमýां¸या मदतीने घेतलेले कजª. हे कजª जसजसा
Óयवसाय वाढू लागेल तसतसे परत करता येतात. हे घेत असताना, उīोजकांनी हे ल±ात
ठेवले पािहजे कì कुटुंब आिण िमýांकडे थोड्याच भांडवलासाठी उसने पैसे मागता येतात
Ìहणून हा सुĦा िनधी उभारणीचा मयाªिदत मागª आहे.
munotes.in

Page 36

उīोजकता ÓयवÖथापन
36 ३) एंजेल गुंतवणूक:
एंजेल गुंतवणूक ही उīोजकांमÅये िनधीसाठीची लोकिÿय पĦत बनली आहे. यामÅये
एखादा गुंतवणूकदार उīोगामÅये मोठी गुंतवणूक करतो जेणेकłन उīोजक Öवतःचा
Óयवसाय सुł कł शकेल. यामÅये उīोजका¸या Óयवसाया¸या समभागां¸याबदÐयात
देखील हा िनधी ÿदान कł शकतो. उīोजकाने Óयाजासह िनधी परत करÁयाची
आवÔयकता असते.
४) उपøम भांडवल:
हा अजून एक सामाÆय मागª आहे ºयाĬारे उīोजक Âयां¸या Óयवसायासाठी िनधी
जमिवतात. अनेक ÿकारे, उīम भांडवल हे एंजल गुंतवणूकìसारखेच असते. Âया
दोघांमÅये खाजगी गुंतवणूकदार िकंवा गुंतवणूक संÖथेकडून िमळणाöया िनधीचा समावेश
आहे. तथािप, मु´य फरक असा आहे कì एंजल गुंतवणुकìमÅये गुंतवणूकदार सामाÆयत:
उīम भांडवलदारांपे±ा जाÖत पैसे गुंतवतात तसेच ते Óयवसाया¸या सुŁवाती¸या टÈÈयात
गुंतवणूक करतात.
५) इन³यूबेटर:
Óयवसाय इन³यूबेटर िकंवा ÿवेगक सामाÆयत: िवकासा¸या िविवध टÈÈयांमÅये नवीन
Óयवसायांना समथªन देऊन उ¸च-तंý²ान ±ेýावर ल± क¤िþत करतात. तथािप, Öथािनक
आिथªक िवकास इन³यूबेटर देखील आहेत, जे रोजगार िनिमªती, पुनŁºजीवन आिण
भागीदारी सेवा यासार´या ±ेýांवर क¤िþत करतात.
६) बँक कजª:
बँक कजª उīोजकांसाठी एक वेळ-परीि±त िनधी पयाªय आहे. जर एखाīा उīोजकाकडे
चांगली पत असेल तर ते लघु Óयवसाय कजाªसाठी पाý असतात.
७) सरकारी अनुदान:
अनेक सरकारी संÖथा जसे कì एस.आय.डी.बी.आय., आय.डी.बी.आय., नाबाडª इÂयादी
आिथªक सहाÍय आिण अनुदाना¸या Öवłपात Öटाटª-अप Óयवसायासाठी उपलÊध असू
शकतात. अनेकदा सरकारी संकेतÖथळे क¤þीय आिण राºय Öतरावरील िविवध सरकारी
कायªøमांची सवªसमावेशक सूची ÿदान करतात.
८) वÖतू िकंवा सेवांची देवाणघेवाण करणे:
रोख रकमेला पयाªय Ìहणून हा ÿकार कमी िनधीवर चालनारा उ°म मागª आहे.
उदाहरणाथª इतर सवª कायाªलयीन घटकांसाठी `संगणीकृत ÓयवÖथेला सहमती देऊन
मोफत अथवा माफक दरात मोकÑया कायाªलयीन जागेसाठी वाटाघाटी करणे. दुसरे
सामाÆय उदाहरण Ìहणजे कायदेशीर आिण लेखा समथªनासाठी भागांची देवाणघेवाण करणे.
munotes.in

Page 37

उīोजक उपøम िनिमªती – I
37 ९) भागीदारी:
ÿÖथािपत कंपनीला एखादे उÂपादन िवकिसत करÁयासाठी मदत करÁयात धोरणाÂमक
ÖवारÖय असू शकते - आिण ते ÿÂय±ात आणÁयासाठी आगाऊ िनधी देÁयाची तयारी असू
शकते.Âया िनधीचा आिण अनुभवाचा वापर कłन úाहक बाजारपेठेत Öपधाª करावी या
अपे±ेने अनेक कंपÆया मोठ्या उīोगांसाठी सानुकूिलत सामािजक ÿÖथ िवकिसत करतात.
१०) पीअर-टू-पीअर कजªदार:
कोणताही उपøमासाठी िनधी संकिलत करÁयाचा हा आणखी एक सुरि±त मागª आहे
ºयामुळे लोकांना इतर Óयĉéकडून िव°पुरवठा घेता येतो.
११) ÿमुख úाहक वचनबĦता:
जरी ही िनधीची लोकिÿय पĦतनसली तरीही काही úाहक सगÑयात आधी उÂपादन िवकत
घेÁयास स±म होÁयासाठी िवकास खचª भरÁयास तयार असतात . Âयांचा फायदा Ìहणजे
उÂपादन ÿिøयेवर िनयंýण आिण समिपªत आधाराचे वचन िमळते . मोठ्या कंपÆया देखील
नवीन ÿकÐपांना िनधी देÁयासाठी Âयां¸या सवō°म úाहकांकडे जातात जे चांगÐया
Óयवसाय िवकासाचे सार आहे.
१२) øाउड फंिडंग मोहीम:
अजूनही øाउड फंिडंग हा उīोजकांĬारे वापरला जाणारा Óयवहायª िनधी पयाªय आहे. हा
एक मागª आहे ºयाĬारे इंटरनेटĬारे लोकांशी संपकª साधून िनधीची ÓयवÖथा केली जाऊ
शकते. याला øाउड फंिडंग Ìहणतात कारण गुंतवणूक ही जाÖत लोकांकडून िमळते .
तुलनेने एंजल गुंतवणूक एकल गुंतवणूकदार िकंवा एकल गुंतवणूक संÖथेकडून येते. øाउड
फंिडंग हे नािवÆयपूणª उÂपादनासाठी एक उ°म Óयासपीठ आहे ºयामÅये लोक मोठ्या
ÿमाणावर आकषªण होतात.
२.४ सारांश  उपøम Ìहणजे Óयावसाियक उपøम िकंवा नफा िमळिवÁयासाठी जोखीम घटकासह
हाती घेतलेली िøया होय.
 उīोजकìय उपøमाचे लोक, संधी, संदभª, Óयवहार हे चार ÿमुख घटक आहेत.
 एक आिथªक िवĴेषक कंपनी¸या उÂपÆन िववरण , ताळेबंद आिण रोख ÿवाह िववरण
इÂयादी आिथªक िववरणांची कसून तपासणी करतात
 उīोजकतेमÅये आिथªक योजना महßवाची असते, कारण ती कंपनीची आिथªक उिĥĶे
Öथािपत करते.
 िविवध आिथªक िवĴेषण साधने जसे कì गुणो°र िवĴेषण, ताळेबंद िवĴेषण,
तुलनाÂमक िवधान इÂयादी, आिथªक िवĴेषण करÁयासाठी वापरली जाऊ शकणारी
काही महÂवाची साधने आहेत. munotes.in

Page 38

उīोजकता ÓयवÖथापन
38  उīोजकता िवकास कायªøम वाढीसह, उपøम िवकासासाठी िनधीचे अनेक ąोत
आता उपलÊध झाले आहेत. जसे, एंजल गुंतवणूकदार, øाउड फंिडंग, पीअर टू पीअर
ल¤िडंग, उपøम उपøम िव°पुरवठा इ.
२.५ ÖवाÅयाय खालील िवधाने सÂय कì असÂय आहेत ते ÖपĶ करा.
१. एक नवीन Óयवसाय जो योजना आिण अपे±ेने तयार होतो आिण जो धोका पÂकरतो,
Âयाला उīम Ìहणून संबोधले जाते
२. आिथªक िवĴेषक Óयावसाियक वातावरण चांगÐया ÿकारे समजून घेÁयास आिण
सुधाराÂमक िनणªय घेÁयास मदत करतात.
३. øाउड फंिडंग हा अजूनही उīोजकांĬारे वापरला जाणारा Óयवहायª िनधी पयाªय आहे.
४. उपøम गुंतवणुकìमÅये सावªजिनक संÖथा िकंवा गुंतवणूक संÖथांकडून िमळणाöया
िनधीचा समावेश होतो.
५. िकंमत मूÐय नफा िवĴेषण िवøì, खचª आिण नफा यां¸यातील ÿचिलत संबंध ÖपĶ
करते.
थोड³यात उ°रे īा.
अ. उīोजक उपøम ÖपĶ करा.
ब. कोणÂयाही उīोजक उपøमासाठी आिथªक िवĴेषण का महßवाचे आहे?
क. आिथªक िवĴेषणासाठी वापरता येणारी िविवध साधने िवशद करा.
ड. उपøम िव°पुरवठा करÁयासाठी उपलÊध असलेले िविवध ľोत कोणते आहेत?
*****
munotes.in

Page 39

39 ३
उīोजक उपøम िनिमªती – II
ÿकरण संरचना
३.० उĥेश
३.१ ÿÖतावना
३.२ सामािजक उīोजकता
३.३ मिहला उīोजक
३.४ सारांश
३.५ ÖवाÅयाय
३.६ संदभª
३.० उिĥĶे  सामािजक उīोजकता ÖपĶ होते.
 मिहला उīोजकां¸या पैलू समजतात.
३.१ ÿÖतावना आधी¸या घटकामÅये आपण उīोजकता , उīोजक वातावरण: Âयाचे महßव, SWOC
िवĴेषण आिण उīोजकते¸या समÖयाअËयासÐया. आपण उīोजकता उपøमाचे आिथªक
िवĴेषण, Âयाचे महßव, आिथªक िवĴेषणाची साधने, िवकास िव° ąोतांबĥल देखील
िशकलो. या घटकामÅये आपण सामािजक उīोजकता आिण मिहला उīोजक या नवीन
संकÐपनेबĥल जाणून घेणार आहोत
३.२ सामािजक उīोजकता सामािजक उīोजक वािणºय आिण सामािजक समÖया अशा ÿकारे एकý करतात ºयामुळे
समÖयेशी संबंिधत लोकांचे जीवन सुधारते. ते केवळ नÉया¸या ŀĶीने Âयांचे यश मोजत
नाहीत. सामािजक उīो जकांचे यश हे आहे कì ते सामािजक समÖया सोडवतात.
लोक सहसा अशा Óयवसायांकडे आकिषªत होतात जे सामािजक उīोजकता ÿाłप
वापरतात कारण ते Âयांना आवÔयक िकंवा हÓया असलेÐया गोĶéवर पैसे खचª करतात
आिण सामािजक समÖयेचे िनराकरण करÁयात मदत करतात.
सामािजक उīोजक अनेकदा समाजातील एखाīा िविशĶ समÖयेची ÓयाĮी ओळखून आिण
Âयां¸या उīोजकìय कौशÐयांचा वापर कłन Âयावर उपाय शोधÐयानंतर Âयांचा उपøम munotes.in

Page 40

उīोजकता ÓयवÖथापन
40 सुł करतात. Âयांची उिĥĶे भिवÕयात साÅय करÁयासाठी सामािजक भांडवल तयार
करताना सकाराÂमक सामािजक बदल घड वणे हे Âयांचे एकंदर Åयेय असते.
असे उīोजक बहòधा महßवाकां±ी असतात आिण मोठ्या सामािजक समÖयांना सामोरे
जाÁयासाठी आिण समाजÓयापी बदलांसाठी Âयां¸या कÐपना मांडÁयासाठी तÂपर असतात.
सरकार िकंवा Óयावसाियक ±ेýांवर उपाय शोधÁयासाठी अवलंबून राहÁयाऐवजी ऐवजी,
सामािजक उīोजक पåरिÖथतीचे िवĴेषण करतात आिण ÓयवÖथा बदलून उपाय शोधतात
आिण अनेकदा शासन , मोठ्या Óयवसाय संÖथा तर कधीकधी संपूणª समाजाकडून Âयां¸या
पुढाकारांना पािठंबा घेऊन Âयां¸यात सामील होÁयासाठी राजी करतात.
सामािजक उīोजक अनेकदा Âयां¸या सामािजक आवडीिनवडéसाठी Âयां¸या जीवनाचा
बराचसा भाग Âयांना ºया ±ेýांची िचंता आहे अÔया ±ेýामÅये सकाराÂमक बदल घडवून
आणÁयासाठी वाहóन घेतात.
३.२.१ सामािजक उīोजकतेची उदाहरणे:
úामीण बँक:
बांगलादेशातील अथªशाľ² डॉ. मुहÌमद युनूस, ºयांना लघुिव°ाचे जनक Ìहणून
ओळखले जाते, Âयांनी ऑ³टोबर १९८३ मÅये गरीबी िनमूªलना¸या ŀĶीकोनातून
बांगलादेशमÅये úामीण बँकेची Öथापना केली.
पारंपाåरक बँकांनी गåरबांना लहान ÿमाणावर कज¥ देÁयास नकार िदला. Âयामुळे गरीबांना
लहान कज¥ देÁयासाठी úामीण बँकेची कÐपना जÆमाला आली ºयामुळे Âयां¸या आयुÕयात
मोठा बदल झाला. लहान कज¥ Âयांना केवळ जगÁयासाठीच मदत करतात असे नाही तर
Âयांना Âयांचा Öवतःचा उīोग सुł करÁयास आिण गåरबीतून बाहेर येÁयासाठी स±म
होÁयास ÿोÂसािहत करतात.
úामीण मायøोफायनाÆस मॉडेल¸या यशाने जगभरातील शेकडो देशांना ÿेरणा िदली आहे.
úामीण बँक आिण डॉ. युनूस यांना संयुĉपणे 2006 मÅये शांततेचा नोबेल पुरÖकार
िमळाला.
अमूल:
ही एक भारतीय सहकारी डेअरी कंपनी आहे. हे भारतातील ĵेतøांतीसाठी ÿिसĦ आहे.
úामीण दूध उÂपादकांची Óयापारी व एजंटांकडून होणारी िपळवणूक थांबिवÁयासाठी ही
कंपनी सुł करÁयात आली. अमूलची Öथापना सुŁवातीला भारतातील अÆयाÍय दुधा¸या
Óयापार पĦतीची ÿितिøया Ìहणून करÁयात आली होती, ºयामुळे Öथािनक आिण उपेि±त
शेतकöयांना ůेड काट¥लपासून Öवतंý सहकारी संÖथा Öथापन करÁयासाठी ÿेरणा िमळाली.
िýभुवनदास पटेल आिण वगêस कुåरयन यां¸या उÐलेखनीय मदतीने, अमूल सहकारी
मॉडेल इतके यशÖवी झाले कì अखेरीस 1965 मÅये संपूणª भारतात Âयाची पुनरावृ°ी
झाली.
munotes.in

Page 41

उīोजक उपøम िनिमªती – II
41 अमूलने तेÓहापासून,
 úाहकांसाठी पैशा¸या खाī उÂपादनांसाठी उÂकृĶ मूÐयाचे उÂपादन केले.
 भारतातील Öथािनक दुµध उÂपादक शेतकöयांसाठी उÂपÆनाचा एक फायदेशीर ľोत
िनमाªण केला.
ऍपल:
ऍपल ही इले³ůॉिनक जगातील सवाªत मोठी आिण आघाडीची कंपनी आहे आिण ती ित¸या
उÂकृĶ दजाª¸या उÂपादनांसाठी ओळखली जाते. एड्स सार´या ÿाणघातक आजाराशी
लढÁयासाठी, ऍपलने आपला लाल आयफोन िवकून िमळवलेले सवª पैसे कॅÆसरúÖत
लोकांना दान केले. ऍपलने २०२० पय«त पिहली एड्स मुĉ िपढी तयार करÁयाचे लàय
ठेवले आहे. या Óयितåरĉ, महासागरांमÅये साचत असलेÐया इले³ůॉिनक कचöयाचा
सामना करणे.
ऍपल जेÓहा लोक Âयांचे जुने ऍपल िडÓहाइस परत करतात तेÓहा Âयांना नवीन उÂपादनां¸या
खरेदीवर ल±णीय सवलत देते. जुÆया उपकरणांमधून िमळवलेÐया अॅÐयुिमिनयमचा वापर
नवीन उपकरणां¸या िनिमªतीसाठी केला जातो. ऍपलचा दावा आहे कì मॅकबुक एअर आिण
मॅक िमनीचे संलµनक बनवÁयासाठी १००% पुननªवीनीकरण केलेले अॅÐयुिमिनयम वापरले
आहे.
िवनोबा भावे (भारत) हे जमीन भेट चळवळीचे नेते आिण संÖथापक होते. Âयांनी सुमारे
७,०००,००० एकर जिमनीचे पुनिवªतरण केले ºयाने नंतर भारतातील भूिमहीन आिण
अÖपृÔयांना मदत केली.
सामािजक उīोजकतेची वैिशĶ्ये:
१) सामािजक बदलासाठी उÂकट:
ते सामािजक बदल साÅय करÁयासाठी Âयां¸या कÐपना आिण ÿकÐपांबĥल उÂकट
असतात. तसेच, ते समाजातील वंिचत लोकांचे जीवन सुधारÁयासाठी सामािजक समÖयांचे
िनराकरण करतात. उदा. मुलéना सकाराÂमक भूिमकेत दाखिवणाöया िविवध माक¥टसª¸या
जािहरात मोिहमेमुळे मुलéकडे पाहÁयाचा लोकांचा ŀिĶकोन बदलला आहे.
२) नािवÆयपूणª उपाय:
ते ÿभावी उपाय वापłन सामािजक, आिथªक आिण पयाªवरणीय समÖया ओळखतात आिण
सोडवतात. यािशवाय , ते सावªजिनक समÖयांचे िनराकरण करÁयासाठी आिण समाजात
सकाराÂमक बदल घडवून आणÁयासाठी नािवÆयपूणª पĦतéचा सराव करतात. उदा.
एलईडी लाईटची रचना करणे ºयामुळे िवजेची बचत होते तसेच पयाªवरणाचे र±ण होते.
munotes.in

Page 42

उīोजकता ÓयवÖथापन
42 ३) Öवयं-समथªक आिण आिथªकŀĶ्या िटकाऊ:
ते िटकून राहÁयासाठी आिण सामािजक कारण पुढे नेÁयासाठी भांडवल िनमाªण
करÁयासाठी सरकारी अनुदानावर अवलंबून नाहीत. तथािप, Âयांचे ÿाथिमक ल± जाÖतीत
जाÖत सामािजक समाधानावर राहते.
४) Öकेिलंग सुधारणा:
ते ÿामु´याने Âयांचा सामािजक ÿभाव वाढवÁयासाठी Âयां¸या कृतéचा िवÖतार करÁयावर
ल± क¤िþत करतात. पåरणामी , ते समाज, मोठ्या कॉपōरेशÆस आिण सरकारांना सामािजक
पåरवतªना¸या सामािजक उīोजक कÐपनांना पािठंबा देÁयासाठी राजी करतात.
५) उīोजकìय ŀĶीकोन:
ते बाजारातील श³यता ओळखतात, संसाधने गोळा करतात, सजªनशील उपाय िवकिसत
करतात आिण समाजावर दीघªकालीन ÿभाव पाडतात. तसेच, ते Âयांचे कायªÿदशªन
सुधारÁयासाठी अिभÿाय वापरतात आिण भेटÁयासाठी Âयां¸या ÿयÂनांमÅये सातÂय
ठेवतात.
६) उिĥĶ:
Âयाची उिĥĶे समाजासाठी संसाधने िवकिसत करÁयासाठी अितåरĉ गुंतवणूक करÁयावर
ल± क¤िþत करतात आिण केवळ आिथªक नफा िमळवÁयावर क¤िþत नसतात.
७) बदलाचे चालक:
सामािजक उīोजक नोकरशाहीमÅये चांगले काम करत नाहीत. ते मागे बसून बदल
घडÁयाची वाट पाहó शकत नाहीत. ते पåरवतªनाचे चालक आहेत.
८) सवª Óयापक:
सामािजक उīोजक नािवÆयपूणª, साधनसंपÆन आिण पåरणाम देणारे असतात. Âयांचा
सामािजक ÿभाव जाÖतीत जाÖत वाढवणाöया धोरणे िवकिसत करÁयासाठी ते Óयवसाय
आिण ना-नफा अशा दोÆही जगांतील सवō°म िवचारांवर आकिषªत करतात. हे उīोजक
नेते सवª ÿकार¸या संÖथांमÅये कायª करतात: मोठ्या आिण लहान; नवीन आिण जुने;
धािमªक आिण धमªिनरपे±; ना-नफा, फायīासाठी आिण संकåरत.
३.२.२ सामािजक उīोजकतेचे महßव:
१) सामािजक बदल घडवून आणा:
समाजा¸या भÐयासाठी आिण समाजाला भेडसावणाö या समÖयेसाठी कायª करणारे दूरदशê
बदलाचे कारक, िवचारवंत आिण ÓयÂयय आणणारे आहेत. ते Âयां¸या ÿयÂनांनी आिण
पुढाकाराने समाजात सकाराÂमक बदल घडवून आणतात. सामािजक उīोजकाची कÐपना
आिण सजªनशीलता सामािजक समÖया बदलू शकते आिण समाजात िवघटनकारी बदल
घडवून आणू शकते. munotes.in

Page 43

उīोजक उपøम िनिमªती – II
43 २) जगाला एक चांगले Öथान बनवा:
सामािजक उīोजक उपøमाबĥल वेडलेले आिण अÂयंत उÂकट असतात आिण सवª
ÿितकूलते¸या िवŁĦ Åयेयासाठी कायª करतात आिण समाज समÖयामुĉ आहे हे
पाहÁयासाठी ते कोणÂयाही मयाªदेपय«त जाऊ शकतात. सामािजक उīोजकच संÖकृती,
Óयवसाय आिण अथªÓयवÖथेत आमूलाú बदल घडवून आणू शकतात.
३) आिथªक मूÐय िनमाªण:
नोकöया िनमाªण कłन, उÂपÆन िनमाªण कłन आिण Óयवसाय भागीदारांचे संपूणª नेटवकª-
पुरवठादार, िशिपंग कंपÆया, सावकार आिण युिटिलटी कंपÆया यांचे पालनपोषण कłन-
सामािजक उīोजक ते राहत असलेÐया ÿदेशा¸या िकंवा देशा¸या आिथªक नूतनीकरणात
योगदान देतात आिण ऑपरेट Âयात गुणाकार ÿभावाची भर पडते, ºयामÅये समाजािभमुख
संÖथां¸या कमªचाö यांना Âयांचे उÂपÆन खचª करÁयाची आिण Öथािनक अथªÓयवÖथा
वाढवÁयाची संधी असते.
४) सामािजक बदलासाठी उÂÿेरक:
मुहÌमद युनूस, बांगलादेशिÖथत úामीण बँकेचे संÖथापक, केवळ Öथािनक पातळीवरच नÓहे
तर जागितक Öतरावरही सकाराÂमक बदल घडवून आणÁया¸या सामािजक उīोजकां¸या
±मतेचे ÿतीक आहेत. úामीण बँकेला मायøोफायनाÆस आिण मायøोøेिडटला ÿोÂसाहन
देÁयासाठी, अनुकूल पåरिÖथतीत Öथािनक ÿकÐपांना िनधी देऊन लाखो वंिचत úाहकांना
गåरबीतून बाहेर काढÐयाबĥल ÿशंसा िमळाली आहे.
५) सामािजक मूÐय ÓयुÂपÆन करा:
“सामािजक मूÐय” ही समाजात, िवशेषत: संपूणª मंडळामÅये िदसणारी सामाÆय सुधारणा
आहे. सामािजक उīोजकता केवळ लोकांवरच ÿभाव पाडत नाही, तर िटकाऊ पयाªवरणीय
पĦती, वंिचतांसाठी उ¸च सा±रता, आरोµय धोके कमी करणे इÂयादी फायदेशीर ÿभाव
पाडतात.
६) सरकारी धोरणाचा ÿभाव:
सामािजक उīोजकांनी जगभरातील चळवळéना ÿेåरत केले आहे िकंवा Âयांचे नेतृÂव केले
आहे. अशा आंदोलनांना लोकांचा भ³कम पािठंबा िमळाला आहे. यामुळे सरकारला
सरकारी धोरणांमÅये मूलभूत बदल करÁयास ÿभािवत केले आहे. सावªजिनक आरोµय
असो, पयाªवरण जागłकता असो, Óयावसाियक सुर±ा असो िकंवा िश±ण असो, सामािजक
उīोजकता उपøमांनी आज¸या मूलभूत मुद्īांवर आपली जगÁयाची, काम करÁयाची
आिण मतदान करÁयाची पĦत बदलली आहे.
७) अिĬतीय संधी िनमाªण:
सामािजक उīोजक , Âयां¸या कृती आिण पुढाकाराने, जगभरातील लाखो Óयĉéना
अिĬतीय संधी ÿदान कł शकतात. उदाहरणाथª, सॅम गोÐडमन आिण नेड टोझुन यांनी munotes.in

Page 44

उīोजकता ÓयवÖथापन
44 जगातील २.५ अÊज लोकांना पोट¥बल सौर िदवे ÿदान करÁयासाठी ÿकाश तयार केला
ºयांना िवĵसनीय वीज उपलÊध नाही. धोकादायक आिण गिल¸छ रॉकेल¸या िदÓयां¸या
बदÐयात,हे ÿकाश वापरकÂया«ना सौर िदवे ÿदान करतात जे Öव¸छ आहेत आिण 12
तासांपय«त ÿकाश सोडू शकतात.
८) जीवनदायी:
सामािजक उīोजकांचा कदािचत सवाªत ल±णीय पåरणाम Ìहणजे अ±रशः जीव
वाचवÁयाची Âयांची ±मता. जेन चेन¸या जागितक उपøम, एÌāेसला, एÌāेस वॉमªर तयार
केÐयाबĥल सÆमान िमळाला आहे, जे कमी वजना¸या बाळांना Łµणालये आिण
दवाखाÆयांमÅये वीज खंिडत असताना देखील उबदार ठेवते. लहान Öलीिपंग बॅगसारखे
िदसणारे, एÌāेस वॉमªर ३० िमिनटां¸या चाजªवर चार ते सहा तासांची उÕणता वाचवते.
९) रोजगारा¸या अिधक संधी:
बेरोजगारी ही सवाªत मोठी समÖया आहे जी सÅया¸या काळात युनायटेड Öटेट्स ऑफ
अमेåरका सारखे िवकिसत देश आिण भारतासारखे िवकसनशील देश या दोÆहéना
भेडसावत आहे. सामािजक उīोजकतेमुळे रोजगारा¸या संधी िनमाªण होतात आिण लोकांना
रोजगार उपलÊध होतो. उदाहरणाथª, Swiggy, Zomato आिण Uber Eats सार´या
उīोजक फूड टेक Óयवसायांनी केवळ Âयां¸या अÆन िवतरण ऑपरेशÆसĬारे 400,000 हóन
अिधक नोकöया िनमाªण केÐया आहेत. Âयांनी कमी शै±िणक पाýता आिण कौशÐये
असलेÐया लोकांना सÆमाननीय नोकरी आिण िनयिमत उÂपÆन िदले आहे.
१०) नािवÆयपूणª कÐपना:
सामािजक उīोजकतेमागील ÿेरणा ही अशी Óयवसाय कÐपना तयार करणे आहे जी
सामािजक उīोजकाला केवळ नफा िमळिवÁयासाठीच नाही तर जगात सकाराÂमक बदल
घडवून आणÁयासाठी देखील मदत करेल. Âयामुळे पयाªवरणाला हानी पोहोचवणाöया
उÂपादन पĦतéचा अवलंब करÁयाऐवजी सामािजक उīोजक पयाªवरणाला बाधा पोहोचू
नयेत Ìहणून कÐपना घेऊन येतात. उदाहरणाथª, १९९७ मÅये, भारतीय कंपनी
åरलायÆसला Âयां¸या जामनगर åरफायनरीमुळे होणारे ÿदूषण िनयंिýत करÁयासाठी ÿदूषण
िनयंýण मंडळाकडून अनेक धम³या आÐया. या समÖयेला तŌड देÁयासाठी åरलायÆसने
åरफायनरीजवळील पडीक जिमनीला Óयवसाय बंद करÁयाऐवजी आंÊया¸या बागेत
łपांतåरत करÁयाची अिभनव कÐपना सुचली. Âयांनी २०० िविवध ÿजातéची १.३ लाख
आंÊयाची रोपे लावली आहेत आिण आता ते “धीłभाई अंबानी लखीबाग अमरेयी” Ìहणून
ÿिसĦ आहेत. Âयांनी शहरा¸या ओसाड जिमनीचे िहरवेगार úामीण भागात आिण
पयाªवरणा¸या समÖयेचे Óयवसाया¸या संधीत łपांतर केले.
११) आिथªक हेतूं¸या पलीकडे úाहकांशी संपकª:
जेÓहा एखादा उīोजक सामािजक उīोजकता पĦतéचा अवलंब करतो तेÓहा Âयाचे Åयेय
केवळ नफा िमळवणे नसून समाजाला परत देणे देखील असते. Ìहणूनच, ते Âयां¸या
úाहकांशी आिथªक हेतूं¸या पलीकडे कने³ट होतात. ते Âयां¸या úाहकांकडून भाविनक munotes.in

Page 45

उīोजक उपøम िनिमªती – II
45 आधार िमळवून Âयांचा Óयवसाय वाढवतात. उदाहरणाथª, एक िदµगज इले³ůॉिनक कंपनी
Apple ने २०२० पय«त एड्सचे िनमूªलन करÁयाचे लàय ठेवले आहे. या कारणास समथªन
देÁयासाठी, Apple ने रेड iPhones िवकून िमळणारा सवª महसूल एड्सने बािधत लोकांना
दान केला. ऍपल सब-सहारन आिĀकेत राहणाöया एड्सúÖत लोकांना औषधोपचार पुरवते,
कारण एड्सने बािधत लोकांपैकì दोन तृतीयांश लोक उप-सहारा आिĀकेत राहतात. यामुळे
Apple एक सामािजक उīोजकता संÖथा बनते.
३.२.३ सामािजक उīोजकतेसाठी युिĉवाद:
१) सावªजिनक ÿितमा:
सामािजक उīोजकता अिधक úाहक िमळवते. या ÿकारचा Óयवसाय अशा úाहकांना
आकिषªत करतो ºयांना सामािजक उīोजकतेतून खरेदी करÁयाची तीĄ इ¸छा असते.
आिण, या ÿकारचे úाहक "úीन" उÂपादने आिण सेवा िमळिवÁयासाठी जाÖत िकंमत
मोजÁयास तयार असतात. अशा संÖथांसाठी काम करताना कमªचाöयांना अिभमान वाटतो.
या कंपÆया उ¸च धारणा दर आिण अिधक ÓयÖत कमªचारी पाहतात.
२) सोपी भांडवल उभारणी:
सामािजक उīोजकांना भांडवल उभारणे सोपे जाते. उदाहरणाथª, दीघªकाळ चालणाöया
कार¸या बॅटरीवर संशोधन करणाöया एका छोट्या कंपनीला इलेि³ůक वाहन बाजारात
ÿवेश करÁयाचा ÿयÂन करणाöया मोठ्या ऑटोमेकरकडून िनधी िमळू शकतो. Âयासाठी
सरकारकडून मोठ्या ÿमाणात सवलती आिण योजना आहेत. उदाहरणाथª, िनवासी
घरांसाठी सौर पॅनेल अिधक परवडणारी बनवÁयाचा ÿयÂन करणाöया कंपनीने Óयावहाåरक
अनुÿयोग असलेÐया नवीन तंý²ानावर संशोधन केÐयास अनुदान िमळू शकते.
बाजारभावापे±ा कमी दराने भांडवल उभारणे सोपे आहे.
३) सुलभ िवपणन आिण जािहरात:
या संÖथांसाठी िवपणन आिण जािहरात करणे देखील खूप सोपे आहे. एखाīा सामािजक
समÖयेवर तोडगा काढला जात असÐयाने लोकांचे आिण माÅयमांचे ल± वेधून घेणे सोपे
जाते. ÿिसĦीची िडúी बहòतेकदा समाधाना¸या िविशĶते¸या िडúीवर अवलंबून असते.
४) लोकांचा पािठंबा:
Óयवसायाची सामािजक बाजू असÐयाने समिवचारी Óयĉéकडून पािठंबा िमळवणे सोपे आहे.
इतर उīोगां¸या तुलनेत कमी पगारावर लोकांना जहाजावर आणणे देखील सोपे आहे.
५) खचª पåरणामकारकता:
सामािजक उīोजकतेने उÂपादने िकंवा सेवां¸या Öवłपात िदलेले उपाय नफा कमावणाö या
संÖथेĬारे ÿदान केलेÐया समान सेवे¸या तुलनेत वाजवी आहेत. आरोµयसेवा, िश±ण
इÂयादी मूलभूत सुिवधा या संÖथां¸या मदतीने जगभरातील लोकांना परवडÁयाजोµया munotes.in

Page 46

उīोजकता ÓयवÖथापन
46 झाÐया आहेत यात आIJयª नाही. उदा. मायøो फायनाÆस आज गåरबांना नाही तर सवाªत
गरीब लोकांना सेवा पुरवते.
६) सामािजक समÖया सोडवते:
काही बाबतीत , सामािजक उīोजक समाजासमोरील समÖया सोडवÁयासाठी कायª
करतात. ÖटीÓह जॉÊस आिण िबल गेट्स यांना ऍपल आिण मायøोसॉÉट फĉ पैशासाठी
सापडले का? Âयांना संगणक लोकांपय«त पोहोचवायचा होता आिण िवīाÃया«ना आिण
कायाªलयीन कमªचाö यांसाठी तंý²ान वापरÁयास सोपे बनवायचे होते. आज, Âयां¸या
शोधांनी जगाची कायª करÁयाची आिण खेळÁयाची पĦत बदलली आहे. गेट्स यांनी आपली
अÊजावधी संप°ी गेट्स फाउंडेशनमÅये टाकली, िविवध सामािजक ±ेýांमÅये आिण
जगभरातील देशांमÅये सेवाभावी काय¥ केली.
३.२.४ सामािजक उīोजते¸या िवरोधात युिĉवाद:
१) िनधी समथªनाचा अभाव:
सामािजक उपøमांसाठी िनधी हे आतापय«तचे सवाªत मोठे आÓहान आहे. बहòतेक सामािजक
उपøम Öटाटª-अप भांडवल सुरि±त करÁयात अयशÖवी झाले. बहòतेक सामािजक उīोजक
वैयिĉक घटक आहेत हे ल±ात घेता, Âयामुळे सुŁवातीला पुरेसा िनधी जमा करणे कठीण
आहे. कालांतराने काही उपøमांची भरभराट होते परंतु बहòतांश उपøम भांडवल िकंवा
उÂपÆना¸या चालू ąोतांमुळे Âयांचे अिÖतÂव आिण िटकाव िटकवÁयासाठी संघषª करतात.
पारंपाåरक समथªन यंýणा, जसे कì - बँक िकंवा िव°ीय संÖथा ºया सामािजक उपøमां¸या
िवकासाला चालना देतात, Óयावसाियक उपøमां¸या तुलनेत फारच दुिमªळ आहेत.
सामािजकŀĶ्या चालवÐया जाणाöया संÖथा फायदेशीर नसतात या मूलभूत गैरसमजामुळे
आिण कजª िदलेले पैसे परत िदले जातील कì नाही याचा धोका असतो. Âयामुळे, सामािजक
उīोजक आवÔयक भांडवल जमा करÁयासाठी धडपड करतात आिण सामािजक
समÖयांना तŌड देÁयासाठी Öवतः¸या बचतीची गुंतवणूक करतात.
२) वाढीस असमथª:
बहòसं´य सामािजक उपøमांचा समावेश असलेली ÿाथिमक समÖया ही आहे कì,
एंटरÿाइझला पुढील Öतरावर वाढवÁयाची ±मता नाही. बö याच वेळा ते कोणÂयाही िविशĶ
समÖयेचे िनराकरण करÁयासाठी ÿचंड उÂसाहाने िकंवा सामािजक ŀिĶकोनाने सुł होते.
तथािप, समथªनाचा अभाव आिण संरिचत धोरणे पुढील Öतरापय«त पोहोचÁयासाठी
सामािजक उपøमावर पåरणाम करतात. अंशतः संपूणª समाजातील असंतोष आिण बहòतेक
दुलªि±त असलेÐया सामािजक कृतéबĥल¸या संशयामुळे. हे सामािजक उपøमां¸या
िटकाऊपणावर देखील पåरणाम करते. हे ल±ात घेता कì बहòतेक सामािजक समÖया
सोडवÁयापासून सुŁवात करतात िजथे सरकारी मदत दुिमªळ असते, संसाधनां¸या
मयाªदांमुळे िवÖतारा¸या संधी मयाªिदत ओÓहरटाइम होतात.
munotes.in

Page 47

उīोजक उपøम िनिमªती – II
47 ३) दुहेरी उिĥĶे :
सामािजक उīोजक समाजात अिÖतÂवात असलेÐया िविवध सामािजक समÖयांचे
िनराकरण कłन सामािजक मूÐय िनमाªण करÁयाची आकां±ा बाळगतात. तथािप, ही
आकां±ा आिथªक उिĥĶापे±ा वेगळी नाही कारण ती नािवÆयपूणª Óयवसाय मॉडेलĬारे नफा
िमळिवÁयाचे देखील उिĥĶ ठेवू शकते. तथािप, पारंपाåरक संकÐपना सामािजक उपøमांना
मु´यÂवे परोपकार िकंवा ना-नफा उपøमा¸या कÐपनेशी जोडते. या ओळखीचे Ĭैत
सामािजक उपøमांसाठी एक मोठी समÖया रािहले आहे. काही सामािजक उīोजक हा
Óयवसाय करÁयाचा अिधक नैितक मागª मानून Âयां¸या उपøमांĬारे पैसे कमवतात, काही
सामािजक ÿभाव िनमाªण करÁया¸या उĥेशाने हे करतात आिण काही सामािजक मूÐय
िनमाªण करÁयाचा आिण िटकाऊ Óयवसाय मॉडेल िवकिसत करÁयाचा ÿयÂन करतात.
अशा ÿकारे, हे उघड आहे कì िविवध ओळखीमुळे सामािजक उपøमांची ओळख अिधक
संिदµध झाली आहे.
४) योµय Óयावसाियक धोरणाचा अभाव:
सामािजक उīोजकतेचे ल± मु´यÂवे सामािजक गरजांवर असते जे काही ÿमाणात
सामािजक उपøमाĬारे ऑफर केलेÐया वाÖतिवक उÂपादन िकंवा सेवे¸या िवकासास
अडथळा आणते. यामुळे बाजारपेठेत Öपधाª करÁयासाठी योµय Óयावसाियक धोरण
िवकिसत करÁयात अडथळा येतो कारण अनेक सामािजक उपøम Óयावसाियक उपø मांशी
Öपधाª करतात. याÓयितåरĉ, आणखी एक वÖतुिÖथती अशी आहे कì सामािजक उīोजक
कोणतीही पूवª Óयावसाियक पाĵªभूमी नसताना Óयावसाियक िøयाकलाप करतात जे पूणªपणे
सĩावनाबाĻ आहे. यामुळे Âयां¸यापैकì बहòतेकांकडे आवÔयक ÓयवÖथापकìय कौशÐय
नसते ºयामुळे Âयांना िनयोजन करणे, धोरणाÂमक िनयोजन करणे, आिथªक अंदाज इ.
५) काळ िवसंगत:
जगातील सवōÂकृĶ सामािजक उपøमांनी काळाशी जुळवून न घेतÐयास ते संबंिधत
राहÁयासाठी संघषª करतील. बाजार ÿवाह, तंý²ान आिण úाहकां¸या अपे±ा
आIJयªकारकपणे वेगाने हलतात. जर सामािजक उīोजकतेने सामािजक उपøमातील
नवीन घडामोडéचा लाभ घेÁयाची संधी गमावली, तर Öपध¥ला गती देÁयासाठी ते संघषª
करेल. Ìहणून, सामािजक उīोजकतेने Óयवसायाचे वातावरण सतत अËयासले केले पािहजे
आिण वृ° ąोत, Êलॉग, पåरसंवाद आिण उīोग कायªøमांमÅये गुंतले पािहजे जे सामािजक
उīोजकता नवीनते¸या पुढील लाटेसाठी तयार असÐयाची खाýी करतील.
३.३ मिहला उīोजक भारतात औīोिगक उīोजक Ìहणून मिहलांचा सहभाग ७० ¸या दशकापासून वाढला आहे.
Âयापैकì बहòतांश असंघिटत ±ेýात कृषी आधाåरत उīोग, हÖतकला, हातमाग आिण कुटीर
आधाåरत उīोगांमÅये गुंतलेले आहेत.
मिहला उīोजकता ही अशी ÿिøया आहे ºयामÅये मिहला Óयवसाय सुł करतात, सवª
संसाधने गोळा करतात, जोखीम Öवीकारतात , आÓहानांना तŌड देतात, इतरांना रोजगार munotes.in

Page 48

उīोजकता ÓयवÖथापन
48 देतात आिण Óयवसाय Öवतंýपणे ÓयवÖथािपत करतात. िश±ण, शहरीकरण,
औīोिगकìकरण आिण लोकशाही मूÐयांची जाणीव यामुळे मिहलां¸या भूिमकेत बदल झाला
आहे.
भारत सरकारने मिहला उīोिजकेची "असा Óयवसाय ºयात एका मिहलेचे िकमान ५१%
मालकìचे भांडवल आिण िनयंýण असून ÂयामÅये िनमाªण होणाöया रोजगारा¸या िकमान
५१% रोजगार हा मिहलांना िदला जातो ". अशी Óया´या केली आहे
३.३.१ भारतातील मिहला उīोजकतेसाठी िवशेष सरकारी योजना:
१) उīोजकता िवकास कायªøम:
संभाÓय मिहला उīोजकां¸या कौशÐयांमÅये सुधारणा करÁयासाठी, िविवध संÖथा
उīोजकता िवकास कायªøम हाती घेतात. उīोजकता िवकास कायªøम संभाÓय मिहला
उīोजकांना लघुउīोग Öथापन करÁयास ÿोÂसािहत करतो. एन.आई.ई.एस.बी.यू.डी.,
एस.आई.डी.ओ , ईडीआईआई आिण एनआईएसआईईटी या काही ÿिश±ण आिण िवकास
संÖथा आहेत.
२) बीज भांडवल योजना:
Öवतःचा Óयवसाय सुł करÁयासाठी ही योजना सरकारक डून हाती घेÁयात येते. बेरोजगार
युवक आिण मिहलांना सरकार १०% दराने िनधी देते. ÿदान केलेले बीज भांडवल
ÿकÐपा¸या एकूण खचाª¸या १०% ते १५ % आहे. मागासवगêय उमेदवारांसाठी बीज
भांडवलाची ट³केवारी २२.५ % आहे. मिहलांचे पती Óयवसाय िकंवा सेवा करत असले
तरीही Âयांना बेरोजगार वागणूक िदली जाते.
३) ÿिश±ण आिण िवÖतार सेवा:
मिहला उīोजकांसाठी ÿिश±ण आिण िवÖतार सेवांसाठी कायªøम आईडीबीआई Ĭारे
िनयुĉ / माÆयताÿाĮ एजÆसीĬारे Öवतंýपणे आिण / िकंवा इतर िवकास संÖथा जसे कì
भारतीय उīोजकता िवकास संÖथा, तांिýक सÐलागार संÖथा, क¤þीय / राºय समाज
कÐयाण मंडळे आिण केवीआईसी यां¸या सहकायाªने आयोिजत केले जातील.
४) उÂपÆन िनमाªण करणारी योजना:
मिहला व बालिवकास िवभाग ही योजना राबवते. हे गरजू मिहलांना आिथªकŀĶ्या
Öवावलंबी बनवÁयासाठी ÿिश±ण - कम - उÂपÆन देणारे उपøम सुł करÁयासाठी मदत
करते.
५) मिहलांसाठी Óयापार संबंिधत उīोजकता सहाÍयता आिण िवकास योजना:
भारत सरकारने ९Óया पंचवािषªक योजने¸या कालावधीत “Óयापार संबंिधत उīोजकता
सहाÍय आिण िवकास ” योजना सुł केली. या योजनेचा उĥेश Óयापार संबंिधत ÿिश±ण
मािहती आिण समुपदेशनाĬारे मिहलांचे आिथªक स±मीकरण करणे हा आहे. ही योजना munotes.in

Page 49

उīोजक उपøम िनिमªती – II
49 Öवयंसेवी संÖथांमाफªत िवपणन िवकास आिण आिथªक कजाªची तरतूद करते. मिहलां¸या
Öवयंरोजगार उपøमांसाठी ही मदत िदली जाते
६) िजÐहा औīोिगक क¤þे:
िजÐहा औīोिगक क¤þ ही संकÐपना १९७७¸या औīोिगक धोरणात ÿÖतािवत करÁयात
आली होती. िजÐहा औīोिगक क¤þे १९७९ पासून कायाªिÆवत आहेत. िजÐहा औīोिगक
क¤þांची लघुīोग क¤þे मिहला उīोजकांना ÿिश±ण, संशोधन आिण िवपणन सहाÍयासाठी
िवशेष सहाÍय ÿदान करतात.
७) मिहला आिथªक िवकास महामंडळ (MAVIM):
या महामंडळाचा मु´य उĥेश महाराÕů राºयातील गरजू मिहलांचा अथªशाľ आिण
ÓयिĉमÂव िवकास आहे. हे महामंडळ मिहलांना कमावता आिण Öवावलंबी होÁयासाठी
आवÔयक ÿिश±ण आिण रोजगारा¸या संधी देते. मिहलां¸या आिथªक िवकासासाठी
महामंडळ एक संÖथा Ìहणून काम करेल. महामंडळाचा ÿÂयेक उपøम हा मिहलांना
आिथªकŀĶ्या मजबूत आिण Öवावलंबी बनवÁयासाठी असेल. मिहलांसाठी Öवयंरोजगार
आिण समूह उīोगा¸या संधी शोधÁयासाठी महामंडळ सदैव ÿयÂनशील राहील. मािवम
संपूणª महाराÕůात मिहलांसाठी संÖथा Öथापन करÁयात पुढाकार घेईल जेणेकłन
मिहलांसाठी एक मजबूत संघटना तयार होईल.
८) Öवयंरोजगार मिहला संघटना (SEWA) :
Öवयंरोजगार मिहला संघटना (Self Employed Women Association) ही गरीब,
Öवयंरोजगार मिहला कामगारांची संघटना आहे. ही १९७२मÅये नŌदणीकृत एक कामगार
संघटना आहे. या संघटनेतील मिहला Âयां¸या Öवत:¸या ®म आिण Öवयं-Óयवसायातून
उदरिनवाªह करतात. Âयांना संघिटत ±ेýातील कामगारांÿमाणे कÐयाणकारी लाभांसह
िनयिमत पगाराची नोकरी िमळत नाही. SEWA चा मु´य उĥेश मिहला कामगारांना पूणª
रोजगारासाठी संघिटत करणे आहे जेथे कामगारांना नोकरीची सुर±ा, उÂपÆन सुर±ा, अÆन
सुर±ा आिण सामािजक सुर±ा िमळू शकते. सेवा ही एक संÖथा आिण चळवळ दोÆही आहे.
कामगार चळवळ , सहकार चळवळ आिण मिहला चळवळ या तीन चळवळéचे ते िम®ण
आहे.
३.४ सारांश उīोजक ही अशी Óयĉì आहे जी नािवÆयपूणª, सजªनशील असते आिण िøयाकलाप सुł
करÁयासाठी जोखीम पÂकरते.
उīोजकता Ìहणजे उīोजकाने केलेÐया िøयांचा संदभª.
उīोजकìय वातावरण Ìहणजे Âया सभोवतालचा संदभª ºयामÅये उīोजक िøया
करतो.पयाªवरणावर आधाåरत उīोजक िøया िवकिसत करणे महÂवाचे आहे जेणेकłन
उपलÊध संधीचा फायदा घेता येईल. munotes.in

Page 50

उīोजकता ÓयवÖथापन
50 उīोजकìय िøयांवर पåरणाम करणारे पयाªवरणीय घटक राजकìय, कायदेशीर, आिथªक,
सांÖकृितक आिण सामािजक हे आहेत.
उपøम सुł करताना उīोजकांना अनेक समÖयांना तŌड īावे लागते, जसे िव°,
िवपणनासाठी कमी िनधी , योµय िनयोजनाचा अभाव , उपøम हाती घेÁयासाठी योµय
ÿितभावंतां चा संघ/समूह, जोखीम आिण अिनिIJतता , टीका इÂयादी.
३.५ ÖवाÅयाय åरकाÌया जागा भरा .
१) ____________ पयाªवरण हे सरकार¸या कारभाराशी संबंिधत सवª घटक जसे कì
स°ेतील सरकारचा ÿकार , समाजा¸या वेगवेगÑया गटांबĥल सरकारचा ŀĶीकोन,
वेगवेगÑया सरकारांĬारे लागू केलेले धोरणाÂमक बदल इ.
(राजकìय, तांिýक, सांÖकृितक)
२) उīोजक वातावरण __________________ सुलभ करते
(उÂपादकता कमी करा , बदलांचा ÿितकार करा, संधी ओळखा)
३) ____________ _ वािणºय आिण सामािजक समÖया अशा ÿकारे एकý करतात
ºयामुळे कारणाशी जोडलेÐया लोकांचे जीवन सुधारते.
(सामािजक उīोजकता , Öटाटª-अप, बहò-राÕůीय िनगम)
४) सामािजक उīोजकतेचे उिĥĶ _____________
(नफा िमळवणे, सामािजक समÖया सोडवणे, Óयापारीकरण) आहे.
५) ________ ही गरीब, Öवयंरोजगार मिहला कामगारांची संघटना आहे.
(सूàम, लघु आिण मÅयम उīोग, रिजÖůार ऑफ कंपनीज, Öवयं-रोजगार मिहला
संघटना)
सÂय कì असÂय ते ÖपĶ करा.
१) उīोजक असा उपøम हाती घेतो ºयामÅये कोणताही धोका नसतो.
- असÂय
२) एक नािवÆयपूणª उपøम सुł करणाöया Óयĉìला उīोजक Ìहणून संबोधले जाते.
- सÂय
३) Óयापारी आिण उīोजक एकच आहेत.
- असÂय munotes.in

Page 51

उīोजक उपøम िनिमªती – II
51
४) SWOT िवĴेषण हे कोणÂयाही Óयावसाियक िøयाकलापासाठी िनणªय घेÁयाचे
ÿभावी साधन आहे.
- सÂय
५) िनयोजनाअभावी सुŁवाती¸या टÈÈयात अनेक उīोजकìय िøयाकलाप अयशÖवी
होतात.
- सÂय
६) सामािजक उपøमांसाठी िनधी कधीच आÓहा न नसतो.
- असÂय
७) िवनोबा भावे हे भारतातील सामािजक उīोजकाचे उदाहरण आहे.
- सÂय
८) मिहला उīोजकता ही अशी ÿिøया आहे ºयामÅये मिहला Óयवसाय सुł करतात,
सवª संसाधने गोळा करतात, जोखीम Öवीकारतात , आÓहानांना तŌड देतात, इतरांना
रोजगार देतात आिण Óयवसाय Öवतंýपणे ÓयवÖथािपत करतात.
- सÂय
जोड्या जुळवा. गट - अ गट - ब १) िवकास िव° ąोत अ) िनयोजनाचा अभाव २) उīोजकाची समÖया ब) मिहला आिथªक िवकास महामंडळ ३) आिथªक िवĴेषणाचे साधन क) एंजल गुंतवणूक ४) úामीण बँक ड) कल िवĴेषण ५) भारतातील मिहला उīोजकतेसाठी िवशेष सरकारी योजना इ) डॉ मुहÌमद युनूस
(१-क, २-अ, ३-ड, ४-इ, ५-ब)
थोड³यात उ°र īा .
१) उīोजक वातावरणाचे महßव काय आहे?
२) उīोजक िøयाकलापांसाठी SWOT िवĴेषण ÖपĶ करा.
३) कोणÂयाही उīोजकतेला कोणÂया अडचणी येतात?
४) उīोजकìय उपøम ÖपĶ करा. munotes.in

Page 52

उīोजकता ÓयवÖथापन
52 ५) कोणÂयाही उīोजकìय उपøमासाठी आिथªक िवĴेषण महßवाचे का आहे?
६) आिथªक िवĴेषणासाठी वापरता येणारी िविवध साधने ÖपĶ करा.
७) उपøम िव°पुरवठा करÁयासाठी उपलÊध असलेले िविवध ľोत कोणते आहेत?
८) सामािजक उīोजकता Ìहणजे काय? Âयाची वैिशĶ्ये ÖपĶ करा.
९) सामािजक उīोजकते¸या महßवाची चचाª करा.
१०) सामािजक उīोजकते¸या युिĉवादावर टीप िलहा
११) सामािजक उīोजकते¸या िवŁĦ युिĉवादावर टीप िलहा
१२) मिहला उīोजकांची संकÐपना ÖपĶ करा आिण भारतातील मिहला उīोजकांसाठी
िविवध िवशेष सरकारी योजनांची थोड³यात चचाª करा.
३.६ संदभª  https://dataintegrationspecial ists.com/benefits -features -elect ronic -
data-interchange -solution/
 https://www.shopify.in/encyclopedia/social -entrepreneurship
 https://www.wallstreetmojo.com/social -entrepreneur/
 https://alliance54.com/social -entrepreneurs -characteristics -and-
objectives/
 https://www.marketing91.com/social -entrepreneurship -importance -
examples/
 https://www.waldenu.edu/news -and-events/spotlight/2014/top -10-
reasons -why-social -entrepreneurs -matter
 https://www.managementstudyguide.com/social -capital -negative -
effects.htm
 https://wor k.chron.com/advantages -social -entrepreneur -17538.html
*****
munotes.in

Page 53

53 ४
ÿकÐप ÓयवÖथापन - I
ÿकरण संरचना
४.० उिĥĶे
४.१ ÿÖतावना
४.२ ÿकÐपाची संकÐपना
४.३ ÿकÐपाची वैिशĶ्ये
४.४ ÿकÐपांचे वगêकरण
४.५ Óयवसाय कÐपनेचा शोध
४.६ ÿकÐप चø
४.७ ÿकÐप िनिमªतीची संकÐपना
४.८ ÿकÐप िनिमªतीचे टÈपे
४.९ ÿकÐप संरचना आिण नेटवकª िवĴेषण
४.१० नेटवकª िवĴेषण तंý
४.११ सारांश
४.१२ ÖवाÅयाय
४.० उिĥĶे Ļा ÿकरणाचा अËयास केÐयानांतर िवīाथê खालील बाबतीत स±म होतील:
 ÿकÐप आिण Âयाचे वगêकरण समजून घेणे
 ÿकÐप चø समजून घेणे
 ÿकÐप िनिमªती समजून घेणे
 ÿकÐपाची सवªसाधारण रचना आिण नेटवकª िवĴेषण समजून घेणे
४.१ ÿÖतावना ÿकÐप ही िविवध िøया आिण काया«ची एक सुिनयोिजत मािलका आहे जी तुलनेने
परÖपरावलंबी आहेत आिण जो पूवªिनधाªåरत उिĥĶये साÅय करÁयासाठी िविशĶ
कालावधीत पूणª करणे आवÔयक आहे.

munotes.in

Page 54

उīोजकता ÓयवÖथापन
54 ४.२ ÿकÐपाची संकÐपना क¤िāज शÊदकोशानुसार नुसार, "ÿकÐप Ìहणजे िनयोिजत कायाªचा िकंवा िøयाकलापांचा
एक भाग आहे जो ठरािवक कालावधीत पूणª केला जातो आिण िविशĶ हेतू साÅय
करÁया¸या उĥेशाने असतो". कोणÂयाही Óयावसाियक ÿकÐपाचे अंितम उिĥĶ संसाधने
गोळा करणे, Âयांचा चांगÐया ÿकारे वापर करणे, गोĶी सामािजकŀĶ्या Óयवहायª बनवणे
आिण ÂयाĬारे Óयवसायाचा नफा िमळवणे हे असते. अिधक सोÈया शÊदात सांगायचे तर,
अपेि±त पåरणाम साÅय करÁयासाठी ÿकÐप ही एक िनयोजन चौकट आहे.
ÿकÐप हे आकारानुसार, Öवłपानुसार, कालमयाªदेनुसार, उिĥĶांनुसार, आवÔयक
संसाधनांनुसार आिण पूणª करÁयासाठी¸या आवÔयक औपचाåरकतेनुसार िभÆन असतात.
एखादा उīोजक नवीन Óयवसाय सुł करÁया¸या िकंवा िवīमान Óयवसायाचा िवÖतार
करÁया¸या ÿकÐपावर िवचार कł शकतो. सरकार úामीण भागात बहò -सुिवधा Łµणालय
सुł करÁयाचा ÿकÐप हाती घेऊ शकते. Öवयंसेवी संÖथा देशातील नागåरकांमÅये
पयाªवरण जागृतीचा ÿकÐप सुł कł शकते. úाहका¸या गरजेनुसार आय. टी. कंपनी
नवीन सॉÉटवेअर िवकिसत करÁयाचा ÿकÐप घेऊ शकते. िवīापीठ उपनगरीय ÿदेशांमÅये
उपक¤þ सुł करÁयाचा ÿकÐप हाती घेऊ शकते जेणेकŁन िवīाÃया«ची सोय होईल.
४.३ ÿकÐपाची वैिशĶ्ये ÿकÐपामÅये अनेक वैिशĶ्ये आहेत जी Âयाला अिĬतीय बनवतात. ही वैिशĶ्ये
खालीलÿमाणे आहेत:
१) कालबĦता:
ÿÂयेक ÿकÐपाची सुŁवात आिण समाĮी तारीख असते. एखादा ÿकÐप यशÖवी मानला
जातो जेÓहा तो उिĥĶे पूणª होताच तो बंद केला जातो. ÿकÐप सामाÆयतः ताÂपुरता
Öवłपाचा असतो.
२) उिĥĶे:
काही उिĥĶे साÅय करÁयासाठी ÿकÐप सुł केला जातो. उदाहरणाथª, एखाīा उīोजकाने
सुł केलेला ÿकÐप बाजारातील िहÖसा वाढवणे, महसूल वाढवणे इÂयादी उिĥĶे साÅय
करÁयाचा ÿयÂन कł शकतो. तर , सरकारी ÿकÐपाचे उिĥĶ हे नागåरकांना नागरी सुिवधा
देÁयासारखे असू शकते.
३) अिĬतीय:
ÿÂयेक ÿकÐप Öवतःच अिĬतीय असतो. सामाÆयत: ÿकÐप सामाÆय कामांपे±ा वेगळा
असतो कारण ÿकÐप केवळ िनयिमत नसलेÐया आिण पुनरावृ°ी नसणाöया काया«वर
क¤िþत असतो.
munotes.in

Page 55

ÿकÐप ÓयवÖथापन - I
55 ४) िनधी:
यशÖवी ÿकÐप राबिवÁयासाठी पुरेसा िनधी आवÔय क असतो. ÿकÐपाचे Öवłप आिण
इतर गरजांनुसार ÿकÐपाचे अंदाजपýक ठरिवले जाते.
५) संसाधने:
एखाīा ÿकÐपाला चालवÁयासाठी िविशĶ संसाधनांची आवÔयकता असते. आिथªक
संसाधनांÓयितåरĉ, ÿकÐपा¸या ÿÂयेक टÈÈयावर मानवी संसाधने आिण भौितक संसाधने
जसे कì सािहÂय, वनÖपती आिण यंýसामúी, उपकरणे इ. आवÔयक आहेत. `
६) संघकायª:
यशÖवी ÿकÐपासाठी उÂसाही संघ आवÔयक असतो. वैयिĉकåरÂया ÿकÐपाची उिĥĶे
साÅय करता येऊ शकत नाहीत. Âयामुळे ही उिĥĶे साÅय करÁयासाठी एक उīोजक
साधारणपणे संÖथे¸या िविवध Öतरांवर संघ सदÖयांची िनयुĉì करतो.
७) जोखीम आिण अिनिIJतता:
जोखीम Ìहणजे नुकसान िकंवा नुकसान होÁयाची संभाÓयता. तर, अिनिIJतता Ìहणजे अशी
पåरिÖथती िजथे भिवÕयातील पåरणामाबĥल खाýी नसते. एखाīा ÿकÐपामÅये काही
जोखीम आिण अिनिIJत ता असू शकतात ºयांना उīोजकाĬारे कमी करणे आिण
ÓयवÖथािपत करणे आवÔयक आहे.
४.४ ÿकÐपांचे वगêकरण ÿकÐपांचे अनेक ÿकारे वगêकरण केले जाऊ शकते. ÿकÐपांचे वगêकरण करÁयाचे
काही महßवाचे ÿकार पुढीलÿमाणे आहेत:

(अ) जिटलते¸या आधारावर:
(१) सोपे ÿकÐप: अÔया ÿकÐपांची योजना आिण अंमलबजावणी करणे सोपे आहे. या
ÿकÐपांसाठी संसाधने सहज उपलÊध होतात . िशवाय, तपशीलवार िनयोजनाची
आवÔयकता असत नाही कारण ÿकÐपातील काय¥ पार पाडणे सोपे असते. munotes.in

Page 56

उīोजकता ÓयवÖथापन
56 (२) जिटल ÿकÐप: हे ÿकÐप अितशय गुंतागुंतीचे आहेत कारण कामे एकमेकांवर
अवलंबून असतात. अÔया ÿकÐपांचे जाळे िवÖतारलेले असते आिण हे ÿकÐप
घटकांमधील जिटल संबंधांवर आधाåरत असतात.
(ब) घटक तीĄते¸या आधारावर:
(१) ®मक¤िþत ÿकÐप: ®म क¤िþत ÿकÐप हे असे आहेत ºयामÅये मानवी संसाधनामÅये
मोठ्या ÿमाणात गुंतवणूक केली जाते. अशा ÿकÐपांमÅये मजूर हा ÿमुख घटक
असतो.
(२) भांडवलÿधान ÿकÐप: भांडवलÿधान ÿकÐप हे असे आहेत ºयात यंýसामúीमÅये
मोठी गुंतवणूक केली जाते. अशा ÿकÐपांमÅये भांडवल हा ÿमुख घटक असतो.
(क) ÿकÐप ÓयाĮी¸या आधारा वर:
या वगêकरणाला िवशालते¸या आधारावरील वगêकरण असेही Ìहणतात.
(१) मोठे ÿकÐप: मोठ्या ÿमाणावरील ÿकÐपांमÅये, मोठ्या ÿमाणावर गुंतवणूक असते
आिण Âयांची ÓयाĮीदेखील मोठी असते.
(२) मÅयम ÿकÐप: मÅयम Öतरावरील ÿकÐपांमÅये, अÔया ÿकÐपा त मÅयम
Öवłपातील गुंतवणुक असते तसेच ÓयाĮीदेखील मÅयम असते.
(३) लघु ÿकÐप: लघु ÿकÐपांमÅये कमी गुंतवणूक असून कामकाजाचे ÿमाणही मयाªिदत
असते.
(ड) लाभां¸या मूÐयांकना¸या आधारावर:
(१) पåरमाणवाचक ÿकÐप: पåरमाणवाचक ÿकÐप असे आहेत ºयात फायīांचे
पåरमाणवाचक मूÐयांकन केले जाऊ शकते. उदा. शासनाकडून ऊजाª िनिमªती ÿकÐप.
(२) अ-पåरमाणवाचक ÿकÐप: अ-पåरमाणवाचक ÿकÐपांमÅये फायīांचे पåरमाणवाचक
मूÐयांकन केले जाऊ शकत नाही. उदा. सरकारĬारे आरोµय सेवा ÿकÐप िकंवा
शै±िणक कंपनीने सुł केलेला िश±ण ÿकÐप.
(इ) वेळ िनधाªåरत ÿकÐप:
(१) दीघªकालीन ÿकÐप: अशा ÿकÐपांचा कालावधी तुलनेने अिधक असतो जो अनेक
वष¥देखील असू शकतो.
(२) मÅयम मुदतीचा ÿकÐप: अनेक ÿकÐपांचा कालावधी काही मिहÆयांपासून अनेक
वषा«पय«त असू शकतो.
(३) अÐपकालीन ÿ कÐप: अशा ÿकÐपांचा कालावधी काही आठवड्यांपासून काही
मिहÆयांपय«त असू शकतो. munotes.in

Page 57

ÿकÐप ÓयवÖथापन - I
57 (फ) भांडवल ľोता¸या आधारावर:
Âयांना मालकì¸या आधारावरील ÿकÐप असेही Ìहणतात.
(१) सावªजिनक ÿकÐप: हे ÿकÐप सरकार¸या मालकìचे असून Âयांना सरकारमाफªत
िनधीपुरवठा केला जातो.
(२) खाजगी ÿकÐप: हे ÿकÐप खाजगी उīोगां¸या मालकìचे असून तेच िव°पुरवठादार
असतात.
(३) िम® िकंवा संयुĉ ÿकÐप: हे सरकारी आिण खाजगी मालकìचे संयुĉपणे
ÓयवÖथािपत ÿकÐप असतात तसेच Âयांना संयुĉपणे िव°पुरवठा केला जातो.
सावªजिनक-खाजगी भागीदारीशी संबंिधत ÿकÐप या ®ेणीमÅये असतात.
(ग) अंमलबजावणी¸या िनकडी¸या आधारावर:
(१) सामाÆय ÿकÐप: हे ÿकÐप ÓयवसायादरÌयान िकंवा सामाÆय पåरिÖथतीत कायाªिÆवत
ÿकÐप असतात.
(२) िनकडीचे ÿकÐप: हे ÿकÐप आप°ी¸या वेळी बचाव ÿकÐपांसार´या आपÂका लीन
पåरिÖथतीत कायाªिÆवत केले जातात.
(ह) िव°ीय संÖथा वगêकरण:
ÿकÐपासाठी िनधी मंजूर करÁयापूवê िव°ीय संÖथा ÿकÐपांचे सखोल िवĴेषण करतात,
Âयां¸या Óयवहायªतेचे मूÐयांकन करतात. िव°ीय संÖथा अशा ÿकÐपांचे खालीलÿमाणे
वगêकरण करतात:
(१) नवीन ÿकÐप: नवीन उपøम Öथापन करÁयासाठी घेतलेले ÿकÐप या वगाªत बसू
शकतात. Ļाचा उĥेश नवीन उपøम उभारÁयाचा असतो.
(२) िवÖतार ÿकÐप: जेÓहा िवīमान Óयवसाय/Óयावसाियक बाजार-ÓयाĮी वाढिवÁया¸या
ŀĶीने वाढीसाठी ÿयÂन करतो िकंवा Óयापक úाहक आधारीत ÿकÐप उभारतो.
उदाहरणाथª, एखादी संÖथा Âयाचा पाया राÕůीय बाजारपेठेपासून आंतरराÕůीय
बाजारपेठेपय«त वाढवत असते Âयाला िवÖतार ÿकÐप असे संबोधतात.
(३) आधुिनकìकरण ÿकÐप: असे ÿकÐप तंý²ानाचा पाया सुधारÁयासाठी आिण अशा
नवीनतम तंý²ानासह Óयवसाय करÁयाचे आधुिनक मागª सादर करÁयासाठी
उपøमांĬारे घेतले जातात.
(४) वैिवÅयपूणª ÿकÐप: िविवध उÂपादनां¸या िनिमªतीमÅये (product lines) ÿवेश
करÁयासाठी जे ÿकÐप कायाªिÆवत केले जातात, ते वैिवÅयपूणª ÿकÐप मानले जाऊ
शकतात. उदा. एखादी कंपनी जी एफएमसीजी उÂपादनांमÅये आहे, उपहारगृहांची
साखळी सुł करÁया¸या ÿकÐपात ÿवेश करते. munotes.in

Page 58

उīोजकता ÓयवÖथापन
58 ४.५ Óयवसाय कÐपनेचा शोध (कÐपना िनिमªती) उīोजकता ही सजªनशीलता आिण नािवÆयपूणªतेबĥल आहे. ÖपधाªÂमक आिण वेगाने
बदलणाöया जगात, एक नािवÆयपूणª Óयवसाय कÐपना उīोजकते¸या यशाकडे नेऊ शकते.
जोसेफ शुÌपटर यांनीही उīोजकìय वाढ, िटकून राहÁयासाठी आिण यश िमळवÁयासाठी
सजªनशीलता िकंवा नावीÆय हे महßवाचे घटक आहेत यावर भर िदला आहे. उīोजकता
िøया ही एक अिĬतीय Óयवसाय कÐपना शोधÁयाभोवती िफरते ºयाला Óयवहायª Óयवसाय
समाधानामÅये łपांतåरत केले जाऊ शकते. नवनवीन Óयवसाय कÐपना शोधÁयासाठी
उīोजकाला खूप ÿयÂन करावे लागतात. एक अनÆय आिण अपवादाÂमक कÐपना शोधणे
हे एका राýीत होऊ शकत नाही. Âयाला िवकिसत होÁयासाठी कदािचत काही वेळ आिण
औपचाåरक ÿिøया लागू शकते.
खालील बाबी समृĦ Óयवसाय कÐपना शोधÁयासाठी मदत कł शकतात:
१) िवचार मंथन:
िवचार मंथन (Brain Storming) हे कÐपना िनिमªती¸या बाबतीत सवाªत ÿमुख तंý मानले
जाते. हे तंý अॅले³स ऑÖबॉनª यांनी सादर केले. या तंýात ५ ते ७ सदÖयांचा समूह एकý
येतो आिण एका नािवÆयपूणª कÐपनेचा िवचार करतो. ÿÂयेक सदÖय आपली कÐपना
घेऊन येतो आिण ÿÂयेका¸या कÐपनेवर चचाª केली जाते. संपूणª िवचारिविनमय केÐयानंतर
पुढील चचाª आिण वादिववादासाठी अंितमतः एक िकंवा दोन कÐपना िनवडÐया जातात.
कोणÂयाही चच¥त सदÖयांना मोकळेपणाने िवचार करता येईल याची काळजी घेतली जाते.
माý, िवचारमंथनात कोणÂयाही ÿकारची टीका करÁयाची परवानगी नसते.
२) िवपåरत िवचार मंथन:
हे िवचार मंथनासारखेच आहे. येथे मु´य फरक असा आहे कì, येथे टीका करायाला
परवानगी असते आिण ती चच¥चाच एक भाग Ìहणून केली जाते. नकाराÂमक िटÈपÁयांवर
ल± क¤िþत केले जाते आिण कÐपने¸या ÿÂयेक नकाराÂमक पैलूवर तपशीलवार चचाª
देखील केली जाते.
३) माइंड मॅिपंग:
माईंड मॅप एखाīा कÐपनेचे आरेखनाÂमक िचýण आहे ºयामÅये मु´य संकÐपना
जोडÁयासाठी िविवध ÿितमा आिण दुवे वापरले जातात. मÅयवतê कÐपना घेऊन ती इतर
संबंिधत संकÐपनांशी जोडली जाते. आकृतीबĦ कÐपना िनमाªण करÁयाची ही सवªसामाÆय
पĦत आहे. ही पĦत Óया´यानादरÌयान नŌदी घेऊन मु´य मुĥे िलिहÁयाइतकìच सोपी
आहे.
४) मुĉ संघटना:
ही पĦत ÿÂय±ात एखाīा कÐपनेशी संबंिधत शÊद िकंवा वा³ÿचारांची मुĉ संघटना आहे.
Ļात कÐपनेशी संबंिधत एक शÊद िकंवा वा³यांश िलिहÁयापासून सुłवात होते आिण नंतर
पूणª कÐपना आकाराला येईपय«त अितåरĉ शÊद िकंवा वा³ये जोडली जातात. munotes.in

Page 59

ÿकÐप ÓयवÖथापन - I
59 ५) नाममाý गट तंý:
हे तंý िवचारमंथनापे±ा थोडे वेगळे आहे. तथािप, Ļात सवª सदÖयांचा सिøय सहभाग
आिण योगदान असते. गटाची बैठक होÁयापूवê, सदÖयांना चच¥चा िवषय आधीच िदला
जातो आिण सदÖयांना चचाª करÁयासाठी िवचार करÁयास सांिगतले जाते. गटाची बैठक
झाÐयावर, ÿÂयेक सदÖयाने आणलेÐया सवª कÐपनांवर चचाª केली जाते आिण शेवटी एक
िकंवा दोन कÐपना िनवडÐया जातात.
६) डेÐफì तंý:
हे आणखी एक गटतंý आहे ºयामÅये सदÖयांना Âयांची कÐपना कागदावर िलिहÁयास
सांिगतले जाते. सहभागी सदÖय वेगवेगÑया िठकाणी बसतात ºयामुळे सहभागी सदÖयां¸या
कÐपना एकमेकांना माहीत होत नाहीत. सवª कÐपना िनयंýकाĬारे Öवतंýपणे गोळा केÐया
जातात. नंतर इतरांनी काय सुचवले आहे याची ÿÂयेक सहभागी सदÖयांशी माफक चचाª
केली जाते . वेगवेगÑया िठकाणी बसलेÐया सहभागéĬारे पुÆहा सूचना सुचवÐया जातात
आिण सहभागéनी एकाच ÿकार¸या कÐपना सुचवेपय«त ÿिøया सुł राहते.
७) 5Ws (५'क' पĦत):
5Ws पĦत ही सवō°म कÐपना िनमाªण करÁयाची आणखी एक चांगली पĦत आहे.
कÐपनेबĥल काय? केÓहा? का?, कोण? आिण कोठे? याचे उ°र देÁयाचा ÿयÂन केला
जातो आिण अशा ÿकारे कÐपना िनमाªण करÁयासाठी आिण मूÐयमापन करÁयासाठी एक
समú ŀĶीकोन अंिगकारला जातो.
८) िवचार लेखन (Brain Writing):
ही पĦत कधी-कधी मूक िवचार मंथन Ìहणून ओळखली जाते. या तंýात, सहभागéना एक
छापील कागद िवतरीत केला जातो, ºयामÅये ÿÂयेक सहभागीने Âयाचे िवचार िलिहणे
आवÔयक असते. हा कागद एका सहभागीकडून दुसयाª सहभागीकडे जातो ºयामÅये ÿÂयेक
सहभागी काही कÐपना जोडत राहतात आिण अशा ÿकारे मौिखक चच¥िशवाय नवीन
कÐपना आकारली जाते.
९) िवशेषता सूची:
या पĦतीमÅये वैयिĉक कÐपना शोधणे, कÐपना िकंवा उÂपादन / सेवेचे िविवध गुणधमª
सूचीबĦ करणे Ļाचा समावेश होतो. ÿÂयेक गुणधमाªचे योµय तपशीलवार िवĴेषण केले
जाते. सखोल िवĴेषणानंतर एक नवीन गुणधमª शोधला जातो आिण अÔयाÿकारे संपूणª
नवीन कÐपना योिजली जाते.
१०) िसनेि³टक (Synectic ):
कÐपना िनिमªतीचे हे ÿाłप जॉजª िÿÆस आिण िवÐयम गॉडªन यांनी सादर केले. यामÅये,
अिÖतÂवात असलेÐया वÖतूंमधून एक िविशĶ गोĶ काढली जाते आिण काळजीपूवªक
तपासणी केÐयानंतर ती पुÆहा ठेवली जाते. भाग घेणाöयाला Âया गोĶी¸या कायªपĦतीची munotes.in

Page 60

उīोजकता ÓयवÖथापन
60 मािहती िमळते आिण Âयाआधारे Âयाला अिÖतÂवात असलेÐया गोĶीची ÖपĶ मािहती ÿाĮ
होते आिण Âयाआधारे एक नवीन कÐपना तयार होते.
४.६ ÿकÐप चø ÿकÐपामÅये िविवध परÖपरावलंबी काया«चा समावेश असतो जी टÈÈयाटÈÈयाने करणे
आवÔयक असते. एखादा ÿकÐप यशÖवी होÁयासाठी, Âयाला काही टÈपे पार करावे
लागतात जे ÿकÐप चø िनधाªåरत करतात. ÿकÐप चøामधील टÈपे खालीलÿमाणे आहेत.

पिहला टÈपा: आरंभ:
 ÿकÐपाचे Åयेय िनिIJत केले जाते.
 ÿकÐपा¸या अपे±ा िनिIJत केÐया जातात.
 ÿकÐप सुł करÁयासाठी आवÔयक असलेÐया ÿिøया पåरभािषत केÐया आहेत.
 ÿकÐपा¸या यशाचे िनकष िनिIJत केले जातात.
 ÿÂयेक टÈÈयावर आवÔयक अंदाजपýक तयार केले जाते.
दुसरा टÈपा: िनयोजन:
 ÿकÐपाची ÓयाĮी आिण उिĥĶे िनिIJत केली जातात.
 ÿकÐपाची उिĥĶे पूणª करÁयासाठी खंड-काया«ची (Work Breakdown Structure)
यादी केली जाते .
 ÿकÐपाचे वेळापýक हे ÿÂयेक िøया पूणª करÁयासाठी आवÔयक तो कालावधी िनयुĉ
कłन केले जाते.
 ÿÂयेक कायª पूणª करÁयासाठी आवÔयक संसाधनांचा अंदाज तयार केला जातो. munotes.in

Page 61

ÿकÐप ÓयवÖथापन - I
61 ितसरा टÈपा: अंमलबजावणी:
 ÿकÐपातील िविवध काय¥ या टÈÈयापासून सुł केली जातात.
 संसाधने ÿÂय±ात वाटप केली जातात.
 िøयांची वेळेवर अंमलबजावणी केली जाते कì नाही हे समजून घेÁयासाठी कामाची
कायª±मता मोजली जाते.
 गुणव°ा िनयंýण सुिनिIJत करÁयासाठी गुणव°ा आĵासन िदले जाते.
 बदलÂया वातावरणानुसार आवÔयकतेनुसार अंमलबजावणीमÅये बदल घडवून आणले
जातात.
चौथा टÈपा: समाĮी :
 ÿकÐपा¸या ÿगतीचा मागोवा , पुनरावलोकन आिण परी±ण केले जाते
 िनयोिजत आिण वाÖतिवक कामिगरीमधील िवचलन स मजून घेÁयासाठी िनयंýणाचा
टÈपा कायाªिÆवत केला जातो.
 ÿकÐपातील कमतरता ल±ात घेतÐया जातात.
४.७ ÿकÐप िनिमªतीची संकÐपना उīोजक Óयवसायात मोठ्या ÿमाणात पैसे गुंतवतात. Âयामुळे ÿकÐप िनयोजनाÿमाणे
अपेि±त िनकाल देÁयास स±म आहे कì नाही हे समजून घेणे आवÔयक आहे. ÿकÐप
िनिमªती ही एक महßवपूणª ÿिøया आहे जी Óयवसाय कÐपनांचे मूÐयांकन करÁयास मदत
करते. ÿकÐप िनिमªती उīोजकांना Óयावसाियक, आिथªक, तांिýक आिण आिथªक
ŀिĶकोनातून ÿकÐपा¸या िविवध पैलूंचे मूÐयांकन करÁयास मदत करते.ÿकÐप िनिमªती¸या
मदतीने, उīोजक ÿकÐपा¸या ÿÂयेक घटकाचे मूÐयमापन करÁयास स±म होतात,
उīोजकाला ÿÖतािवत योजनेमÅये होणार असलेÐया गुंतवणुकìचे एकूण मूÐयमापन
करÁयास मदत करते.
४.८ ÿकÐप िनिमªतीचे टÈपे ÿकÐप िनिमªतीमÅये पुढील चरणांचा समावेश असतो:
१. Óयवहायªता िवĴेषण:
ÿकÐप िनिमªतीची सुŁवात Óयवहायªता िवĴेषणाने होते. Óयवहायªता िवĴेषणामुळे
उīोजकाला हे समजÁयास मदत होते कì ÿÖतािवत गुंतवणूक योजनेची कÐपना
Öवीकारायची अथवा नाकारायची ? ĻामÅये ÿकÐप आिण Óयवसाया¸या िविवध अंतगªत
आिण बाĻ गुणधमा«चे परी±ण आिण तपासणी केली जाते. या टÈÈया¸या शेवटी, उīोजक
हा ÿकÐप Óयवहायª आहे कì नाही या िनÕकषाªपय«त पोहोचू शकतो. कधीकधी मािहती¸या munotes.in

Page 62

उīोजकता ÓयवÖथापन
62 मयाªिदत उपलÊधतेमुळे, ÿकÐप Óयवहायª आहे कì नाही हे ठरवणे सोपे नसते, अशा
पåरिÖथतीत उīोजक अिधक मूÐयमापनासाठी पूरक मािहती शोधतो.
२. तांिýक िवĴेषण:
तांिýक िवĴेषण उīोजकांना शेवटी ÿकÐपासाठी सवō°म तंý²ान िनवडÁयास मदत
करते. हे उīोजकांना िविशĶ तंý²ान वापरÁया¸या एकूण फायīांचे मूÐयांकन करÁयास
मदत करते. एखाīा िविशĶ तंý²ानाची िनवड ही तंý²ानाची िकंमत, नवीनतम घडामोडी ,
तंý²ानाचे संभाÓय फायदे इÂयादी अनेक घटकांवर अवलंबून असते. या टÈÈयावर,
उīोजक या सवª घटकांचा अËयास करतात आिण इĶतम तंý²ान िनवडतात.
३. आिथªक िवĴेषण:
ÿकÐप िनिमªतीचा हा टÈपा अÂयंत इĶ आहे. या टÈÈयावर, उīोजक ÿकÐप उÂपादना¸या
मागणीचे मूÐयांकन करÁयाचा ÿयÂन करतात. तसेच काही जोखीम आिण मयाªदा गृहीत
धłन ते खचª-लाभ िवĴेषणाचे मूÐयमापन करतात. आिथªक िवĴेषणामुळे उīोजकाला
ÿकÐपा¸या िकमतीचे मूÐयमापन करÁयात मदत होते.
४. ÿकÐप िनयोजन आिण संरचना:
ÿकÐपाचे िनयोजन आिण संरचना हा ÿकÐप तयार करÁयातील सवाªत महÂवाचा टÈपा
आहे. या टÈÈयावर, उīोजक ÿकÐपाचे िविवध घटक समजून घेतात. ĻामÅये िविवध
काया«मधील परÖपरावलंबन ओळखले जाते आिण या िøयांमधील संबंध Âयांना øमाने
मांडून समजले जातात. हे ÿकÐपाचा ÿवाह िनधाªåरत करते.
५. नेटवकª िवĴेषण:
एकदा िøया सूचीबĦ केÐया जातात आिण परÖपरावलंबन ओळखले जाते, तेÓहा
ÿकÐपातील िøयांचा ÿवाह समजून घेणे महÂवाचे असते. उपøमांचा ÿवाह बदलून अनेक
मागा«नी ÿकÐप पूणª केला जाऊ शकतो. नेटवकª िवĴेषणादरÌयान ÿकÐप पूणª करÁयाचे
पयाªयी मागª आखले जातात आिण शेवटी कमीत कमी वेळ आिण मयाªिदत संसाधने
वापरणारे मागª िनवडले जातात.
६. इनपुट (Input) िवĴेषण:
एखाīा ÿकÐपाला सािहÂय , घटक, उपकरणे, यंýसामúी इÂयादéची आवÔयकता असू
शकते. ÿकÐपा¸या ÿÂयेक टÈÈयावर आवÔयक अशा सवª आवÔयक संसाधनांचे
तपशीलवार मूÐयमापन केले जाते.
७. आिथªक िवĴेषण:
ÿकÐप सुł करÁयासाठी, मोठ्या िनधीची आवÔयकता असते. उīोजक Öवतःची बचत
Óयवसायात गुंतवू शकतो आिण बँका, िव°ीय संÖथा, उīम भांडवलदार इÂयादéकडून
आिथªक मदत घेऊ शकतो. आिथªक िवĴेषण उīोजकांना संपूणª गुंतवणूक पåरÓयय
समजÁयास मदत करते आिण शेवटी एआरआर, आईआईआर, एनपीवी इÂयादी सार´या munotes.in

Page 63

ÿकÐप ÓयवÖथापन - I
63 भांडवली बजेट तंýां¸या मदतीने ÿकÐपाचे मूÐयांकन केले जाते आिण ÿकÐप सुł
ठेवÁयाचा िकंवा ÿकÐप नाकारÁयाचा िनणªय घेतला जातो.
८. खचª-लाभ (Cost -Benefit) िवĴेषण:
खचª-लाभ िवĴेषण हा ÿकÐपाशी संबंिधत एकूण खचª आिण ÿकÐपातून िमळणाöया
संभाÓय परताÓयांची तुलना करÁयासाठी एक पåरमाणाÂमक ŀĶीकोन आहे. ÿÂय± खचª,
अÿÂय± खचª, संधी खचª याÿमाणे ÿकÐपा¸या एकूण खचाªचा अंदाज लावला जातो आिण
ÿकÐपाशी संबंिधत सवª छुÈया खचाªची छाननी केली जाते. Âयाचÿमाणे, हे ÿÂय± िकंवा
अÿÂय± सवª फायīांचे मूÐयांकन करÁयास मदत करते . ÿकÐप पुढे Æयायचा कì नाही
याचा िनणªय घेÁयास मदत होते. हा टÈपा ÿकÐपाचे फायदे खचाªपे±ा जाÖत आहेत कì
नाही हे शोधÁयात मदत करते Ìहणून महßवाचा आहे.
९. गुंतवणूकपूवª िवĴेषण:
ÿकÐप िनिमªतीचा हा अंितम टÈपा आहे. ही अशी अवÖथा आहे िजथे िनणªयांचे एकýीकरण
होते आिण शेवटी ÿÖताव ÖवीकारÁयाचा िकंवा नाकारÁयाचा िनणªय घेतला जातो. या
टÈÈयावर केवळ उīोजकांनाच िचý ÖपĶच होत नाही, तर ÿकÐपाला िनधी आिण
ÿायोजकÂव īायचे कì नाकारायचे याचा िनणªय घेÁयात िनधी आिण ÿायोजक संÖथांना
अिधक महßव असते हे देखील िसĦ होते.
४.९ ÿकÐप संरचना आिण नेटवकª िवĴेषण ÿकÐपा¸या यशÖवी अंमलबजावणीसाठी ÿकÐप संरचना आिण नेटवकª िवĴेषण महßवपूणª
आहेत. आ°ापय«त, आपÐयाला समजले आहे कì एका ÿकÐपात अनेक लहान
आंतरसंबंिधत काया«चा समावेश असतो. ÿकÐप संरचना आिण नेटवकª िवĴेषण हा एक
साचा असून यामÅये अनेक छोट्या -छोट्या िøयांचा समावेश होतो. Ļा िøया ओळखून
Âयांचा समावेश ÿकÐपामÅये केला जातो. याचाच अथª कोणÂया िøयेनंतर कुठली िøया
होते आिण पयाªयाने ÿकÐपाचे कायª कसे पूणª केले जाते हे समजून घेÁयावर भर िदला
जातो. हे िवĴेषण ÿकÐप पूणª होÁयासाठी लागणारा वेळ आिण संसाधनांची आवÔयकता
समजून घेÁयास मदत करते.
पुढील रेखािचý अनुøिमक िøया दशªिवते ºयायोगे ÿकÐपाचे काम सहज-सोपे होते.
munotes.in

Page 64

उīोजकता ÓयवÖथापन
64  A, B आिण C अÔया तीन िøया आहेत ºया ÿकÐपाची सुŁवात करतात. Ļा ितÆही
िøया एकाच वेळी सुł होत आहेत.
 A िøयेनंतर D िøया होते.
 B िøयेनंतर E आिण F िøया होते. B िøया पूणª होताच E आिण F Ļा िøया एकाच
वेळी सुł होतात.
 C िøयेनंतर G िøया आहे.
 D िøयेनंतर H िøया आहे.
 E िøयेनंतर I िøया आहे.
 एकिýत िøया H आिण I नंतर िøया J येते.
 एकिýत िøया C आिण F नंतर िøया K येते.
 J आिण K Ļा शेवट¸या दोन िøया आहेत ºया संपूणª ÿकÐप पूणª झाÐयाचे
िचÆहांिकत करतात.
४.१० नेटवकª िवĴेषण तंý नेटवकª िवĴेषणाची िविवध तंýे उपलÊध आहेत. काही सवाªत सामाÆय तंýे Ìहणजे
पीईआरटी, सीपीएम, जीईआरटी, एमपीएम, सीसीएम इÂयादी. येथे आपण दोन ÿमुख तंýे
अËयासणार आहोत उदा. CPM आिण PERT
१. (सी पी एम) CPM (Critical Path Method) (øांितक पथ पĦती):
CPM ला CPA या नावाने देखील ओळखले जाते ºयाचा अथª Critical Path Analysis
असा आहे. CPM मÅये िविवध िøयांचे िøयांचे रेखािचýाÂमक सादरीकरण असते जे
ÿकÐप पूणª करÁयासाठीची िदशा दशªिवते. िøयांचा हा øम ÿकÐप पूणª करÁयाचे िविवध
मागª िनधाªåरत करतो.ÿÂयेक मागाªचा कालावधी अंदािजत केला जातो आिण ÂयाĬारे एकूण
ÿकÐप पूणª होÁयाची वेळ िनधाªåरत करÁयासाठी जलद मागª िनिIJत केला जातो. Âयासाठी
खालील उदाहरणाचा िवचार कłया:
munotes.in

Page 65

ÿकÐप ÓयवÖथापन - I
65 ÿकÐपातील ÿÂयेक िøया पूणª होÁयाची पुढील वेळ गृहीत धł: िøया A B C D E F G H I J K िदवस कालावधी २ ३ ४ ४ ३ २ ४ ५ ४ ३ ३
वरील आकृतीमÅये ÿÂयेक िøया पूणª करÁयासाठी लागणारा वेळ आपण
खालीलÿमाणे दशªवू शकतो:

वरील आकृती¸या आधारे ÿकÐप पूणª करÁयाचे खालील िविवध मागª आहेत:
A-D-H-J िøया ºया २+४+५+३ = १४ िदवस घेतात
B-E-I-J िøया ºया ३+ ३ + ४ + ३ = १३ िदवस घेतात
B-F-K िøया ºया ३+ २ + ३ = ८ िदवस घेतात
C-G-K िøया ºया ४ + ४ + ३ = ११ िदवस घेतात
सवाªत लांबचा मागª A-D-H-J आहे ºयाला कायª पूणª होÁयासाठी १४ िदवस लागतात.
Âयामुळे हा गंभीर मागª आहे, हे सूिचत करते कì ÿकÐप पूणª होÁयासाठी १४ िदवस
लागतात. या मागाªतील सवª िøया Ìहणजे िøया A, D, H आिण J Ļा महßवपूणª िøया
आहेत. यापैकì कोणÂयाही कामात िवलंब झाÐयास संपूणª ÿकÐपाला िवलंब होऊ शकतो.
CPM मÅये खालील गोĶéचा समावेश आहे:
 ÿकÐपाशी संबंिधत सवª काया«ची यादी करणे
 संबंिधत काया«चा øम ओळखणे
 ÿÂयेक िøया पूणª होÁयासाठी लागणाöया वेळेचा अंदाज लावणे. munotes.in

Page 66

उīोजकता ÓयवÖथापन
66  नेटवकª आकृतीĬारे गंभीर मागª शोधणे आिण अशा ÿकारे ÿकÐप पूणª होÁया¸या
वेळेचा अंदाज लावणे.
 गंभीर िøयां¸या िनयंýणावर ल± क¤िþत करणे
 महßवपूणª िøयांचे िनयोजन, वेळापýक आिण िनयंýण यावर ल± क¤िþत करणे
२. (पी ई आर टी )PERT (Program Evaluation and Review Technique)
(कायªøम मूÐयांकन आिण पुनरावलोकन तंý):
हे ÿकÐपातील िविवध िøयांचे रेखािचýदेखील आहे. हे सी पी एम सारखेच आहे. तथािप,
PERT चा वापर सामाÆयतः अशा ÿकÐपांसाठी केला जातो िजथे िøया पूणª करÁयासाठी
लागणारा वेळ अिनिIJत असतो. सामाÆयतः ÿकÐपासाठी तीन िभÆन वेळांचे अंदाज तयार
केले जातात:
 िकमान संभाÓय वेळेचा अंदाज,
 कमाल संभाÓय वेळेचा अंदाज आिण
 बहòधा वेळेचा अंदाज.
वरील तीन अंदाजां¸या आधारे, ÿÂयेक िøयांची वेळ मोजली जाते आिण ÿकÐप पूणª
होÁयाची संभाÓय वेळ िनधाªåरत केली जाते. अशा ÿकारे पीईआरटी संभाÓय ÿाłपाचा वापर
करते कारण ते अÿÂयािशत घटनांशी संबंिधत आहे.
४.११ सारांश वरील ÿकरणात आपण ÿकÐपÓयव Öथापनाशी संबंिधत तपशील ÿदान िशकलो. हे ÿकरण
ÿकÐपाची संकÐपना, Âयाची वैिशĶ्ये आिण ÿकार िवÖतृत करते तसेच ÿकÐपा¸या िविवध
टÈÈयांबĥल आिण ÿकÐपा¸या िनिमªती¸या टÈÈयांबĥल देखील चचाª करते. सवाªत महÂवाचा
भाग Ìहणजे Ļा ÿकरणातून आपण ÿकÐप संरचना आिण नेटवकª िवĴेषणा¸या महßवा¸या
पैलूंवर चचाª केली आहे.
४.१२ ÖवाÅयाय योµय पयाªयासह åरĉ जागा भरा.
१. भांडवल ľोता¸या आधारावरील ÿकÐप Ìहणजे ºयामÅये ______ मÅये मोठी
गुंतवणूक केली जाते.
(अ) मानवी संसाधने (ब) भौितक संसाधने
(क) कामगार िवकास (ड) यंýसामúी
munotes.in

Page 67

ÿकÐप ÓयवÖथापन - I
67 २. ________ ÿकÐप आणीबाणी¸या पåरिÖथतीत कायाªिÆवत केले जातात.
(अ) सामाÆय (ब) िवÖतार
(क) िविवधीकरण (ड) िनकडीचे
३. ________ उīोजकाला ÿÖतािवत गुंतवणूक योजनेची कÐपना Öवीकारायची कì
नाकारायची? हे समजÁयास मदत करते.
(अ) Óयवहायªता िवĴेषण (ब) तांिýक िवĴेषण
(क) ÿकÐपाची रचना (ड) ÿकÐप ओळख
४. ______ हा एक साचा आहे ºयात ÿकÐपा¸या लहान-लहान िøयांचा समावेश होतो
आिण नंतर आकृती¸या मदतीने ते अनुøमासह दशªिवले जाते.
(अ) ÿकÐपाची रचना (ब) Óयवहायªता िवĴेषण
(क) ÿकÐप संरचना आिण नेटवकª िवĴेषण (ड) ÿकÐप ओळख
५. कÐपना िनिमªती¸या _______ तंýात एखाīा कÐपनेचे आरेखनाÂमक िचýण आहे ,
ºयामÅये मु´य संकÐपना जोडÁयासाठी ÿितमा, रेषा आिण दुवे वापरले जातात .
(अ) िवचारमंथन (ब) माइंड मॅिपंग
(क) िवपåरत िवचारमंथन (ड) िवशेषता सूची
[उ°रे: १-ड यंýसामúी, २-ड िनकडीचे, ३-अ Óयवहायªता िवĴेषण, ४-क ÿकÐप संरचना
आिण नेटवकª िवĴेषण, ५-ब माइंड मॅिपंग]
खालील िवधाने सÂय कì असÂय ते सांगा.
१. िवपåरत िवचार मंथन तंýात टीका आिण नकाराÂमक िटÈपÁयांना परवानगी आहे.
२. ÿकÐप ओळख हे एखाīा उīोजकाला Óयवसाय कÐपना समजून घेÁयास आिण
Âयाचे तपशीलवार िवĴेषण करÁयास मदत करते.
३. CPM Ìहणजे Critical Project Management.
४. पीईआरटी पĦत संभाÓय Öवłपाची आहे.
५. Óयवहायªता िवĴेषण हे कÐपना िनिमªतीसारखेच आहे.
[उ°रे: १-सÂय, २-सÂय, ३-असÂय, ४-सÂय, ५-असÂय]

munotes.in

Page 68

उīोजकता ÓयवÖथापन
68 योµय जोड्या जुळवा: "अ" "ब" १. नकाराÂमक िटÈपÁया अ) ÿकÐप िनवड िकंवा ÿकÐप नाकारणे २. ÿकÐप Óयवहायªता िवĴेषण ब) िवपåरत िवचारमंथन ३. िवशेषता सूची क) सवाªत योµय Óयवसाय संधीची िनवड ४. ÿकÐप ओळख ड) नेटवकª िवĴेषण तंý ५. PERT/ पीईआरटी इ) कÐपना िनिमªती तंý
खालील ÿijांची उ°रे īा:
१. 'ÿकÐप' या शÊदाचा अथª काय आहे? Âयाची वैिशĶ्ये ÖपĶ करा.
२. ÿकÐपांचे वगêकरण कसे केले जाते?
३. Óयवसाय कÐपना शोधÁया¸या िविवध पĦतéची यादी करा आिण ÖपĶ करा.
४. ÿकÐप चøातील टÈपे कोणते आहेत?
५. ÿकÐप िनिमªती Ìहणजे काय? ÿकÐप िनिमªतीमÅये सामील असलेÐया चरणांची चचाª
करा.
६. ÿकÐप संरचना आिण नेटवकª िवĴेषण Ìहणजे काय? नेटवकª िवĴेषण तंý Ìहणून
CPM आिण PERT ची चचाª करा.
*****

munotes.in

Page 69

69 ५
ÿकÐप ÓयवÖथापन - II
ÿकरण संरचना
५.० उिĥĶे
५.१ ÿÖतावना
५.२ ÿकÐप ÓयवÖथापनाची संकÐपना
५.३ ÿकÐप ÓयवÖथापनाचे टÈपे
५.४ ÿकÐप ओळख संकÐपना
५.५ ÿकÐप ओळखीमधील पायöया
५.६ ÿकÐप Óयवहायªता िवĴेषण
५.७ ÿकÐप Óयवहायªता िवĴेषणाचे महßव
५.८ ÿकÐप अहवाल आिण Âयातील घटक
५.९ सारांश
५.१० ÖवाÅयाय
५.० उिĥĶे Ļा ÿकरणाचा अËयास केÐयानंतर िवīाथê खलील बाबतीत स±म होतील:
 ÿकÐप ÓयवÖथापन समजून घेणे
 ÿकÐप ओळख समजून घेणे
 Óयवहायªता िवĴेषण समजून घेणे
 Óयवसाय योजना कशी करतात ? हे समजून घेणे
५.१ ÿÖतावना आपण याआधी पािहले आहे कì ÿकÐप Ìहणजे िविशĶ उिĥĶे पूणª करÁयासाठी िविशĶ
कालावधीत काहीतरी उपयोगी िøया करÁयाचा ताÂपुरता ÿयÂन करणे होय. आपण
याआधी¸या ÿकरणात चचाª केली आहे कì ÿकÐपामÅये िविवध परÖपरावलंबी िøयांचा
समावेश असतो. ÿकÐपा¸या सवª िøयांचे िनयोजन, आयोजन, अंमलबजावणी आिण
िनयंýण करणे आवÔयक आहे. हे ÿकÐप ÓयवÖथापनाची भूिमका पåरभािषत करते िकंबहòना
ÿकÐप ÓयवÖथापन या सवª गोĶéची काळजी घेते.
munotes.in

Page 70

उīोजकता ÓयवÖथापन
70 ५.२ ÿकÐप ÓयवÖथापनाची संकÐपना Investopedia ÿकÐप ÓयवÖथापनाची Óया´या "एखादे िविशĶ कायª, कायªøम िकंवा
कतªÓय पूणª करÁयासाठी कंपनी¸या संसाधनांचे िनयोजन आिण संघटना" अशी करते.
Project Management Institute (ÿकÐप ÓयवÖथापन संÖथा) (PMI) ने ÿकÐप
ÓयवÖथापनाची Óया´या "लोकांना काहीतरी मौÐयवान देÁयासाठी िविशĶ ²ान, कौशÐये,
साधने आिण तंýांचा केलेला वापर" अशी केली आहे.
थोड³यात, ÿकÐप ÓयवÖथापन ही ÿकÐपाची उिĥĶे साÅय करÁया¸या ŀĶीकोनातून
ÿकÐप आिण Âयाचे पåरणाम हाताळÁयाची कला आहे.
५.३ ÿकÐप ÓयवÖथापनाचे टÈपे जेÓहा एखादा ÿकÐप लहान टÈÈयात िवभागला जातो तेÓहा ÿकÐप हाताळणे सोपे होते.
उīोजकाला ÿकÐपाचा कामाचा एकूण ताण आिण ÿकÐपाची उिĥĶे पूणª करणे िकती सोपे
िकंवा आÓहानाÂमक आहे हे समजते. ÿकÐप ÓयवÖथापनाचे खालील टÈपे आहेत:

(१) आरंभ टÈपा:
हा असा टÈपा आहे िजथे ÿकÐप ÿÂय±ात सुł होतो. िविवध कÐपना िनिमªती तंýां¸या
मदतीने ÿकÐप-कÐपना तयार केली जाते. कÐपना तयार केÐया जातात, Âयांचे मूÐयमापन
केले जाते , काही िनवडक कÐपना वेगÑया केÐया जातात आिण शेवटी सवōÂकृĶ कÐपना
िनवडली जाते. Ļाचा उĥेश एखादा ÿकÐप ÿÂय±ात आणÁयासाठी पुरेसा Óयवहायª आहे
कì नाही? हे समजून घेणे हा असतो . ÿकÐप ÿÖताव िकंवा Óयवसाय योजना ÿÂय±ात
तयार केली जाते जी एखाīा उपøमासाठी आराखडा (Blueprint) Ìहणून काम करते.
खालील आकृतीत ÿकÐपाची ÓयाĮी पåरभािषत केली आहे. munotes.in

Page 71

ÿकÐप ÓयवÖथापन - II
71 (२) िनयोजन टÈपा:
ÿकÐपाची संकÐपना तयार होताच िनयोजनाचा टÈपा सुł होतो. ÿकÐप ÓयवÖथापन
योजना ÿभावीपणे तयारकरणे आवÔयक आहे. या टÈÈयाचे लàय हे उिĥĶ िनिIJत करणे,
योµय गोĶéना अंितम łप देणे, वेळेचे बंधन पाळत तपशीलवार वेळापýक तयार करणे,
आवÔयक संसाधनांची यादी करणे आिण िविवध उपøमांसाठी अंदाजपýक तयार करणे हे
आहे. ÿकÐप िनयोजन कमªचाया«¸या गरजा देखील नŌदवते तसेच जोखीम ÓयवÖथापनाचा
देखील िवचार करते. िशवाय, संÿेषणदेखील योµयåरÂया पार पडते.
(३) अंमलबजावणीचा टÈपा:
एकदा ÿभावी िनयोजन केले कì, जे िनयोिजत आहे ते ÿÂय±ात अंमलात आणता येते.
कायª±म अंमलबजावणीसाठी गट केले जातात, आवÔयक संसाधने खरेदी केली जातात
आिण गटांना वाटप केली जातात. गटांशी संसाधने जोडÁयासाठी समÆवय यंýणा
कायाªिÆवत केली जाते. हा सवाªत ÿदीघª टÈपा आहे कारण या टÈÈयात खचª, वेळ आिण
बहòतेक सवª संसाधने वापरली जातात. जे ÿकÐप इिÈसत आहे Âया ŀĶीने Ļा¸या
पåरणामाकडे पािहले जाते.
(४) देखरेख आिण िनयंýण टÈपा:
या टÈÈयाचे उिĥĶ सामाÆयत: खचª, गुणव°ा, वेळेचे वाटप आिण ÿÂय±ात अंमलात
आणÐया जाणायाª कामाचे िनरी±ण करणे हे आहे. ýुटी आिण कमतरता असÐयास
सुधारÁया¸या संदभाªत ÿकÐप मूÐयांकन केले जाते. िनयंýण करÁयासाठी वाÖतिवक
कामिगरी मोजमाप होते आिण नंतर अपेि±त कामिगरीशी तुलना केली जाते. ÿकÐपा¸या
ÿभावी अंमलबजावणीसाठी िवचलन/िवचलने सूचीबĦ केली जातात आिण सुधाराÂमक
कृतéचा िवचार केला जातो.
(५) समाĮी टÈपा:
हा अंितम टÈपा असून इथे सवª करार औपचाåरकपणे समाĮ होतात. बहòतांशीवेळी ÿकÐप-
समाĮीचा अहवालदेखील तयार केला जातो जो भिवÕयात ÿकÐप िकती चांगÐया ÿकारे
कायाªिÆवत झाला आहे हे समजून घेÁयासाठी एक दÖतऐवज Ìहणून काम करतो. गट
पåरणामांमधून िशकÁयाचा ÿयÂन करतात. समाĮीचा टÈपा अंमलबजावणीनंतर¸या
पुनरावलोकनासह संपतो ºयातून आपणास इि¸छत बोध घेता येतो.
५.४ ÿकÐप ओळख संकÐपना जेÓहा एखादा संभाÓय उīोजक Óयवहायª Óयवसायाचा शोध घेतो तेÓहा Âयाला अनेक संधी
िमळतात. Âया¸यासाठी योµय Óयवसाय कÐपना िनवडणे अÂयावÔयक बनते. उīोजकाला
Âया¸या सभोवतालचा पåरसर पाहावा लागतो , आिण ÂयामÅये असलेÐया संधéचे िवĴेषण
करावे लागते आिण आवÔयकतेनुसार सवō°म पयाªय िनिIJत करावे लागतात . ÿकÐप
ओळख ही अशी ÿिøया आहे जी उīोजकाला सवाªत योµय आिण योµय Óयवसाय संधी
िनवडÁयास स±म करते. munotes.in

Page 72

उīोजकता ÓयवÖथापन
72 ÿकÐपाची ओळख कłन देÁयासाठी, उīोजकाला सवō°म संधी शोधÁया¸या ŀĶीने
कठोर पåर®म करावे लागतात ते खालीलÿमाणे:
 िवīमान उīोगां¸या कामिगरीचा अËयास करणे,
 सरकारी धोरणे आिण ÿवाहांचे िवĴेषण करणे,
 बाजारातील बदल आिण उÂपादनाची गुणव°ा आिण िकमतीबाबत úाहकां¸या
अपे±ांचे मूÐयांकन करणे.
 तांिýक अīयावत बाबी समजून घेणे.
 क¸¸या मालाची उपलÊधता आिण वाहतूक सुलभता शोधणे.
 कुशल आिण अकुशल मनुÕयबळाची उपलÊधता समजून घेणे इÂयादी.
५.५ ÿकÐप ओळखीमधील पायöया ÿकÐप ओळखणे हे एक मोठे काम आहे. यात अनेक पायöयांचा समावेश होतो.

(१) पयाªवरणीय अËयास:
ÿकÐप ओळख ÿिøयेतील सवाªत पिहली पायरी Ìहणजे पयाªवरणाचा अËयास करणे.
उīोजकाला िविवध बाĻ शĉéबĥल तपशीलवार मािहती िमळू शकते जी Óयवसाया¸या
िनणªयांवर ÿभाव टाकू शकते. पयाªवरणीय अËयासाĬारे उīोजक हा सरकार, úाहक,
पुरवठादार, िव°ीय संÖथा, सामाÆय जनता, समाज इÂयादी अिवभाºय घटक समजून घेऊ
शकतो आिण Âयांचे िनरी±ण कł शकतो.
(२) कÐपना िनिमªती:
कÐपना िनिमªतीबĥल आपण आधीच बरीच चचाª केली आहे. कÐपना िनिमªतीसाठी काही
चांगÐया Óयवसाय कÐपनांची यादी तयार करणे आवÔयक आहे ºयांचे पुढील मूÐयमापन
केले जाऊ शकते. िवचारमंथन, माइंड मॅिपंग, नाममाý गट तंý इÂयादीसार´या िविवध
तंýांचा वापर सवō°म Óयवसाय कÐपना िनमाªण करÁयासाठी केला जातो. munotes.in

Page 73

ÿकÐप ÓयवÖथापन - II
73 (३) ÿाथिमक मूÐयमापन:
या टÈÈयात, सूचीबĦ केलेÐया सवª कÐपनांची छाननी केली जाते. संपूणª Óयवसाय-उपøम
िकंवा उÂपादना¸या ŀिĶकोनातून ÿÂयेक कÐपनेचे िवĴेषण केले जाते. हे उīोजकाला
ÿÂयेक कÐपनेची ताकद आिण कमजोरी समजून घेÁयास स±म करते आिण Âयामधून
सवō°म तीन िकंवा चार कÐपना िनवडÐया जातात.
(४) तपशीलवार मूÐयमापन:
िनवडलेÐया कÐपनांचे तपशीलवार मूÐयमापन हे आवÔयक असते. सवª अंितम िनवडलेÐया
कÐपनांची काळजीपुवªक तपासणी केली जाते. अशा ÿकारे, मूÐयमापनासाठी क¸¸या
मालाची उपलÊधता , वाहतूक आिण दळणवळण सुिवधा, उपकरणांची उपलÊधता,
तंý²ानाची उपलÊधता, उÂपादन ±मता , िवपणन योजना , मनुÕयबळ धोरण इÂयादéचा
तपशीलवार अËयास करणे अिनवायª आहे.
(५) ÿकÐपाची िनवड:
तपशीलवार िवĴेषण केÐयानंतर, गुंतवणुकìवरील परतावा आिण सामािजक लाभ
वाढवÁया¸या ŀिĶकोनातून सवō°म कÐपना कोणती आहे ? हे उīोजकाला कळू
शकते.शेवटी सवō°म कÐपना िकंवा सवō°म ÿकÐपच Óयवसायासाठी िनवडला जातो.
(६) ÿकÐप अहवाल:
ÿकÐप िनवड ÿिøया पूणª झाÐयानंतर, शेवटची पायरी Ìहणजे आराखडा िकंवा मसूदा
तयार करणे जे वाÖतिवक Óयावसाियक ÿवासात पथदशê Ìहणून काम कł शकते. ÿकÐप
अहवालात Óयवसाय चालू ठेवÁयासाठी¸या सवª पैलूंचा समावेश असतो आिण Âयाची
यथायोµय नŌद ठेवली जाते. अशाÿकारे ÿकÐप अहवाल ही एक Óयवसाय योजना आहे जी
Óयवसाय योµय िदशेने मागªøमण करत असÐयाची µवाही देते.
५.६ ÿकÐप Óयवहायªता िवĴेषण ÿकÐपा¸या Óयवहायªता िवĴेषणामुळे केलेली ÿकÐपाची कÐपना Óयवहायª आहे कì नाही ?
हे समजÁयास मदत होते. ÿकÐप Óयवहायªता िवĴेषण ÿÖतािवत Óयवसाय संधीचे गंभीरपणे
मूÐयांकन करते आिण ÂयाĬारे Óयवसायातील आÓहाने, अडथळे आिण अडचणी समजून
घेÁयात मदत करते. एखादा ÿकÐप सुł झाला आिण काही काळानंतर तो Óयवहायªता
नसÐयाने तो उīोजकाने बंद केला, असे घडू नये Ìहणून Óयवसाय ÿÖतािवत असताना
Âयाची Óयवहायªता समजून घेणे आवÔयक आहे. चालू झालेला/असलेला Óयवसाय बंद
केÐयाने मोठ्या ÿमाणात नुकसान होऊ शकते. असे नुकसान आिण नुकसान
टाळÁयासाठी, Óयवहायªता िवĴेषण करणे आवÔयक आहे. ÿकÐप Óयवहायªता िवĴेषण
उīोजकांना बाजारपेठेतील Öपधाª, आिथªक संधी आिण मयाªदा, Âयातील अडचणी समजून
घेÁया¸या संदभाªत मदत करते.
munotes.in

Page 74

उīोजकता ÓयवÖथापन
74 ÿकÐप Óयवहायªता िवĴेषणामÅये खालील गोĶéचा समावेश होतो:
 बाजार Óयवहायªता िवĴेषण
 तांिýक Óयवहायªता िवĴेषण
 आिथªक Óयवहायªता िवĴेषण
 आिथªक Óयवहायªता िवĴेषण
 ÓयवÖथापकìय Óयवहायªता िवĴेषण
 सामािजक Óयवहायªता िवĴेषण
(१) बाजार Óयवहायªता िवĴेषण:
कोणÂयाही Óयवसायाचे यश Âया¸या उÂपादनांचे/सेवांचे िवपणन करÁया¸या ±मतेवर
अवलंबून असÐयाने, कजª देणाöया संÖथेने सवªÿथम या पैलूकडे बारकाईने ल± िदले
पािहजे. कोणÂयाही Óयवसायाचे अिÖतÂव Âया¸या कमाई ±मतेवर अवलंबून असते जे
िवøì¸या ÿमाणात अवलंबून असते. पुÆहा, िवपणन ही एकमेव िøया आहे जी अिधक
महसूल िमळवून देते तर इतर सवª िøयांमÅये खचª समािवĶ असतो. Ìहणून, उÂपादनाची
मागणी आिण पुरवठा यांचा अंदाज घेऊन तपशीलवार बाजार िवĴेषण करणे आवÔयक
असते. खरं तर, बाजाराची ±मता उīोजकांना संभाÓय फिलतांचे िनधाªरक बनवते.
(२) तांिýक Óयवहायªता िवĴेषण:
तांिýक Óयवहायªता Ìहणजे फĉ आवÔयक मानदंडांनुसार उÂपादन तयार करÁयासाठी
ÿÖतािवत उपकरणांची पयाªĮता. यासाठी जमीन, यंýसामúी, ÿिशि±त कामगार , वाहतूक,
इंधन, उजाª इÂयादी ÿकÐपातील िविवध पैलूंचे काळजीपूवªक परी±ण आिण सखोल
मूÐयांकन आवÔयक आहे. तसेच ÿकÐप चालिवÁयासाठी आवÔयक असलेÐया मािहतीचे
िवĴेषण करणे आवÔयक आहे. उīोजकाकडे ते ²ान आहे िकंवा तो ते बाहेłन िमळवणार
आहे हे ठरिवणेसुĦा आवÔयक आहे. कधीकधी, एखाīा ÿकÐपासाठी सहयोग आवÔयक
असतो अशा वेळी सहयोगा¸या अटी व शतê तपासÐया पािहजेत. परदेशी तांिýक
सहकायाª¸या बाबतीत, Âया संबंधात देशात ÿचिलत असलेÐया कायदेशीर तरतुदéचेही
िवĴेषण केले पािहजे.
(३) आिथªक Óयवहायªता िवĴेषण:
Óयावसाियक संÖथा Öथापन करÁयासाठी िव° ही सवाªत महÂवाची पूवª अट आहे. Ìहणून,
ÿकÐप मूÐयमापनात आिथªक Óयवहायªतेचे मूÐयमापन अितशय महßवाचे आहे. यासाठी
खालील गोĶéची छाननी करणे आवÔयक आहे.
(अ) ÿकÐपाची िकंमत आिण िव°पुरवठ्याचे साधन
(ब) रोख ÿवाह अंदाज
(क) अंदािजत ताळेबंद munotes.in

Page 75

ÿकÐप ÓयवÖथापन - II
75 (४) आिथªक Óयवहायªता िवĴेषण:
हा ÿकÐप आिथªकŀĶ्या स±म आहे हे पाहणे अÂयंत आवÔयक आहे. आिथªक Óयवहायªता
Âया¸या नÉयावर अवलंबून असते. पुरेसा नफा नसलेला ÿकÐप ÓयावसाियकŀĶ्या
Óयवहायª असू शकत नाही. Ìहणून, ३ ते १० वषा«¸या कालावधीसाठी आिथªक Óयवहायªतेचे
मूÐयांकन नÉया¸या अंदाजांĬारे केले जाऊ शकते. ÿकÐपाची नफा दीघªकालीन आधारावर
Öथािपत केली पािहजे. अशाÿकारे, आिथªक Óयवहायªता िवĴेषणामÅये क¸¸या माला¸या
गरजा, ±मते¸या वापराची पातळी, अपेि±त िवøì, अपेि±त खचª आिण संभाÓय नफा यांचा
समावेश होतो.
(५) ÓयवÖथापकìय Óयवहायªता िवĴेषण:
ÓयवÖथापनाचे मूÐयमापन हे खरोखरच िवĴेषणांचे िशखर मानले जाते. कारण कोणÂयाही
Óयावसाियक संÖथेचे यश िकंवा अपयश हे ÓयवÖथापना¸या िदशा आिण कायª±मतेवर
अवलंबून असते. ÓयवÖथापकìय स±मते¸या अनुपिÖथतीत अÆयथा Óयवहायª असलेले
ÿकÐपदेखील अयशÖवी होऊ शकतात. दुसरीकडे, एक कमकुवत ÿकÐप कायª±म
ÓयवÖथापकìय ±मतेसह यशÖवी ठł शकतो.
(६) सामािजक Óयवहायªता िवĴेषण:
कोणताही Óयवसाय सामािजक जबाबदारीचा असला पािहजे. खरं तर, Óयवसाय हा केवळ
नफा िमळवून देणारा Óयवसाय नसून एक सामािजक कायª आहे ºयामÅये काही कतªÓये
समािवĶ आहेत आिण योµय नैितकता पाळली जाणे आवÔयक आहे. सामािजकŀĶ्या
जबाबदार राहणे आिण समाजा¸या मोठ्या फायīासाठी कायª करणे हे दाियÂव Öवीकारणे
आवÔयक आहे. Óयवसाया¸या आजूबाजू¸या समुदायासाठी आिण समाजाÿित Âयाची
जबाबदारी खूप मोठ्या ÿमाणावरआहे.
५.७ ÿकÐप Óयवहायªता िवĴेषणाचे महßव ÿकÐप Óयवहायªता िवĴेषणाचे महßव ÿितिबंिबत करणारे काही महßवाचे मुĥे
खालीलÿमाणे वणªन केले आहेत:
यश-अपयशाचे मूÐयांकन:
ही एक पĦतशीर ÿिøया आहे जी ÿÂयेक टÈÈयावर ÿकÐपाचे फायदे आिण मयाªदा समजून
घेÁयास मदत करते आिण अशाÿकारे ÿÖतािवत ÿकÐपा¸या यश िकंवा अपयशाचे
मूÐयांकन करÁयात मदत होते.
Óयवसाय योजनेची नŌद:
Óयवहायªता िवĴेषण Óयवसाय आराखडा िलिहÁयास मदत करते आिण धोके आिण आÓहाने
जाणÁयास मदत करते आिण ÿकÐप सुł ठेवायचा कì नाही याचा िनणªय घेÁयास
उīोजकांना मदत करते. munotes.in

Page 76

उīोजकता ÓयवÖथापन
76 िनधीची उपलÊधता:
बँका, िव°ीय संÖथांसार´या बाĻ संÖथा Óयवहायªता िवĴेषण अहवालपडताळून ÿÖतािवत
ÿकÐपा¸या आिथªक सुŀढतेचे मूÐयांकन कł शकतात. अशा ÿकारे या संÖथां¸या
िनधीसाठी¸या िनणªयांना ÿकÐपा¸या Óयवहायªता िवĴेषणाचा आधार िमळतो.
संधी समजून घेणे:
Óयवहायªता िवĴेषण उīोजकांना Óयवसायासाठी नवीन संधी शोधÁयात मदत करते. बाजार
Óयवहायªता, तांिýक Óयवहायªता, आिथªक Óयवहायªता आिण इतर Óयवहायªता िवĴेषण
पåरमाणे उīोजकांना नवीन Óयवसाय संधी िकंवा ÖपधाªÂमक वातावरणात नवीन उÂपादने
िकंवा सेवा शोधÁयास मदत करतात.
५.८ ÿकÐप अहवाल आिण Âयातील घटक एकदा उīोजकाने िविशĶ संधीचा फायदा घेÁयाचा ठोस िनणªय घेतला कì पुढील पायरी
Ìहणजे ÿकÐप अहवाल तयार करणे. ÿकÐप अहवाल हा एक अहवाल आहे जो
उÂपादना¸या िनिमªतीसाठी िकंवा सेवा सादर करÁयासाठी ÿÖतािवत केलेÐया बाबéचे सवª
आवÔयक तपशील ÿदान करतो. तसेच ÿकÐप चालवÁया¸या दरÌयान र¤गाळू शकणायाª
समÖयांचा अंदाज लावÁयासाठी आिण Âयांचे िनराकरण करÁयासाठी हे साधन Ìहणून
देखील वापरला जाऊ शकतो. हा अहवाल Ìहणजे उīोजकाने जो उपøम ठरिवला आहे
Âया सवª िøयांचा आराखडा होय.
ÿकÐप अहवाल हा िव°ीय संÖथा आिण बँकांकडून आिथªक सहाÍय िमळिवÁयासाठी आिण
ÿकÐपा¸या अंमलबजावणीसाठी इतर औपचाåरकता पूणª करÁयासाठी एक आवÔयक
दÖतऐवज आहे. Ìहणून, ÿकÐपाचे मूÐयांकन करÁयासाठी िव°ीय संÖथांना आवÔयक
असलेÐया सवª मािहती¸या सादरीकरणासाठी अहवालात एक संपूणª ढाचा सादर केला
पािहजे. यामुळे ÿकÐप उभारÁयासाठी िकती पैसा, सािहÂय आिण मनुÕयबळ आवÔयक
आहे हेदेखील उīोजकांना कळू शकते. अशाÿकारे, एखाīा उīोजकाचा ÿकÐप -अहवाल
हा ÿवासासाठी¸या मागªदशªक नकाशाÿमाणेच असतो.
ÿकÐप अहवाल तयार करÁया¸या ýासातून मुĉ Óहावे, असे अनेक उīोजकांना वाटते.
Ìहणून, ते सनदी लेखापाल, तांिýक सÐलागार, ÓयवÖथापन सÐलागार इÂयादé¸या सेवा
घेतात जे संभाÓय उīोजकां¸या वतीने अहवाल तयार करतात. एसआईएसआई,
एसआईडीसी, एसएसआईडीसी सार´या संÖथा ÿकÐप अहवाल तयार करÁयात मदत
करतात आिण नंतर Âयांची बँकांना िशफारस करतात. अलीकड¸या काळात, Óयावसाियक
बँकांनीही Âया िदशेने मदतीचा हात पुढे केला आहे. परंतु, उīोजकाने Öवत: अहवाल तयार
करणे अिधक उिचत आहे. याचे कारण असे कì, ÿकÐप अहवाल तयार करÁयाची ÿिøया
Âयाला वाÖतवाशी संवाद साधÁयास स±म करते आिण ÿÂय±ात ÿकÐपाची अंमलबजावणी
करताना भिवÕयात काय अपेि±त आहे याची जाणीव कłन देते. एखाīा उपøम हाती
घेÁयापूवê हे एक ÿकारचे 'उ°म ÿिश±ण' आहे.
munotes.in

Page 77

ÿकÐप ÓयवÖथापन - II
77 ÿकÐप अहवालातील घटक :
िविवध उīोजकांĬारे ÿकÐप अहवाल वेगवेगÑया ÿकारे तयार केला जाऊ शकतो.
Âयासाठी कोणताही मानक नमुना नाही. तथािप, Âयाचे मूÐयांकन करÁयासाठी आिण कजª
देणाöया संÖथांĬारे आिथªक िनणªय घेÁयासाठी आवÔयक असलेली सवª मािहती Âयात
असणे आवÔयक आहे. अहवालात सादर करावयाची मािहती Óयवसायाचा आकार,
उÂपादनाचे Öवłप आिण आवÔयक िव°पुरवठा यावर अवलंबून असते.
खालील मागªदशªक तßवे उīोजकाला सामाÆयत: लहान ÿमाणातील Óयवसाय संÖथा
Öथापन करÁयासाठी अहवाल तयार करÁयास मदत करतात. Âयासाठी संबंिधत आवÔयक
िवÖतृत तपशील खालील मथÑयांखाली िदला जाऊ शकतो .
 सामाÆय मािहती
 ÿकÐपाचे वणªन
 बाजारपेठेची संभाÓयता
 भांडवली खचª आिण िव° ąोत
 कायªरत भांडवला¸या आवÔयकतांचे मूÐयांकन
 आिथªक िवचार
 आिथªक आिण सामािजक िवचार
(I) सामाÆय मािहती :
सुŁवातीला काही मूलभूत मािहती िदली पािहजे. यात खालील बाबéचा समावेश होतो:
 उīोजकाचे नाव आिण प°ा.
 उīोजकाची पाýता , अनुभव आिण ±मता.
 ÿकÐप ºया उīोगाशी संबंिधत आहे Âयाची ÿोफाइल.
 Óयवसायाची घटना आिण संघटनाÂमक रचना - एकल Óयापारी असो िकंवा भागीदारी
आिण भागीदारी असÐयास नŌदणीकृत आहे िकंवा नाही.
 उīोग संचालनालय DIG कडून नŌदणी ÿमाणपý ÿाĮ आहे िकंवा नाही.
 उÂपािदत कराय¸या उÂपादनांची ®ेणी आिण Âयांची उपयुĉता.
 ÿÖतािवत उÂपादनाचे Âया¸या पयाªयापे±ा ÖपधाªÂमक फायदे.

munotes.in

Page 78

उīोजकता ÓयवÖथापन
78 (II) ÿकÐप वणªन:
या शीषªकाखाली, ÿकÐपाचा संि±Į तपशील अहवाल िदला जातो. साधारणपणे, तपशील
खालील गोĶéशी संबंिधत आहेत:
अ. Öथळ:
 संपूणª पßयासह ÿÖतािवत Öथान जसे शहर, रÖता øमांक इ.
 मालकìची िकंवा भाडेपĘीवरील जमीन.
 औīोिगक ±ेý मंजूर आहे कì नाही ?
 एकूण ±ेýफळ, खुले/आ¸छािदत ±ेýाचा तपशील
 िनवासी ±ेýात असÐयास, महानगरपािलका/महानगरपािलका अिधकाöयांकडून 'ना-
हरकत ÿमाणपý ' ÿाĮ झाले आहे कì नाही?
 ±ेý िनवडÁयासाठीची ठोस कारणे .
ब. पायाभूत सुिवधा:
 ÿÖतािवत ÿकÐपासाठी उपलÊध भौितक पायाभूत सुिवधा िवशेषÂवाने िदÐया
पािहजेत.
क. क¸चा माल :
 क¸¸या मालाची उपलÊधता , Âयांची गुणव°ा आिण आयात केलेला क¸चा माल
वापरायचा असÐयास तो िनयिमतपणे खरेदी करÁयाची Óयवहायªता, परवाना िमळाला
आहे का?
 क¸¸या मालाचे ąोत
 क¸¸या माला¸या साठ्याची Âयां¸या उपलÊधतेनुसार गणना.
 एका वषाªसाठी लागणाöया क¸¸या माला¸या आवÔयकतेचे मूÐय.
ड. कुशल कामगार आिण कािमªक आवÔयकता:
 कुशल कामगार आवÔयक आहेत का?
 जर गरज असेल तर ते Âया भागात उपलÊध आहे का?
 नसÐयास मजुरांना ÿिश±ण देÁयाची ÓयवÖथा करावी.
 कारखाÆयातील कमªचारी सं´या, मािसक आिण वािषªक वेतन
 ÿशासकìय कमªचारी सं´या, मािसक आिण वािषªक वेतन
 िवøì कमªचारी Âयांची सं´या आिण वािषªक वेतन munotes.in

Page 79

ÿकÐप ÓयवÖथापन - II
79 इ. उपभोµय उपयुĉता:
 वीज/पाणी/इंधन, कोळसा/तेल इÂयादी उपयोिगतांची िकंमत.
 वीज, इंधन, पाणी इÂयादéचा पुरेसा पुरवठा उपलÊध आहे का?
 वीज, इंधन आिण पाÁयाचा अपुरा पुरवठा झाÐयास करावयाची पयाªयी ÓयवÖथा.
फ. कचöयाची िवÐहेवाट लावणे:
 ÿकÐपामÅये टाकाऊ सामúीचे उÂपादन िकंवा उÂसजªन समािवĶ आहे का?
 उÂसजªन हे वायू (धूर) िकंवा भौितक (Åवनी, उÕणता, धूळ इ.) िकंवा गटारांमधून þव /
घन िवसजªनाशी संबंिधत आहे का?
 सांडपाणी ÓयवÖथा आिण सांडपाणी ÿिøया क¤þासाठी तरतूद.
ग. वाहतूक आिण दळणवळण:
 कुठून क¸चा माल वाहतूक करावा लागेल?
 उपलÊध तसेच वाहतुकìचे संभाÓय साधन.
 वाहतुकìत उÅदभवणाöया समÖया.
 उपलÊध दळणवळण सुिवधा जसे कì टेिलफोन, टेले³स इ.
ह. यंýसामúी आिण सामाÆय सुिवधा:
 आधीपासून खरेदी केलेÐया आिण खरेदी कराय¸या सवª यंýसामúी आिण इतर
उपकरणांची संपूणª यादी Âयांचा ÿकार, आकार आिण िकंमत.
 भांडवली उपकरणे आिण बांधकाम सेवा पुरवठ्याचे ąोत.
 उपकरणे आिण बांधकाम सेवांची Öथािपत परवाना ±मता
 कारखाना हा िविवध पाÑयांमÅये चालवला जाईल का आिण तसे असÐयास एकल,
दुहेरी अथवा ितहेरी पाÑया असतील का ?
 यंý भांडार, जोडणी भांडार (Welding Shop), िवīुत भांडार इÂयादी सुिवधांची
उपलÊधता.
य. उÂपादन ÿिøया आिण तंý²ान:
 उÂपादनाचे िविवध टÈपे आिण ÿÂयेक टÈÈयात समािवĶ असलेली ÿिøया
 क¸¸या मालाचे तयार उÂपादनांमÅये łपांतर करÁयासाठी लागणारा कालावधी
 उÂपादन ÿिøयेचा øम दशªिवणाöया ÿिøया ÿवाह त³Âयाचे सादरीकरण munotes.in

Page 80

उīोजकता ÓयवÖथापन
80  वापरलेले तंý²ान ते अīयावत आिण योµय आहे कì नाही हे दशªवते
 आवÔयक मािहती िमळवÁयासाठी केलेली ÓयवÖथा
ज. उÂपादन िवभाग आिण गुणव°ेचे संतुलन:
 उÂपादना¸या िविवध टÈÈयांवर िविवध िवभागांची ±मता एकसमान आहे का? ±मता
वाढÐयामुळे नंतर¸या टÈÈयावर समतोल साधÁयाची मागणी होईल का?
 उÂपादनांची गुणव°ा सतत तपासÁयासाठी पुरेशी यंýणा तयार केली गेली आहे का?
 úाहकांमÅये आÂमिवĵास िनमाªण करÁया¸या उĥेशाने उÂपादनांसाठी 'ISO' िकंवा
'AGMARK' सारखे गुणव°ेचे ÿमाण िमळÁयाची श³यता.
क. संशोधन आिण िवकास:
 उÂपादनाचा दजाª सुधारÁयासाठी करावयाची पावले
 सÅया¸या उÂपादनां¸या गुणव°ेचा अËयास करÁयासाठी आिण Âयात सुधारणा
सुचवÁयासाठी कोणतेही संशोधन क± Öथापन केले जातील का?
(III) बाजार संभाÓयता:
संभाÓय उīोजकाने Âया¸या उÂपादनां¸या िवपणनाची ±मता Âया¸या ÿकÐप अहवालात
सांगणे अÂयंत आवÔयक आहे. मागणी आिण पुरवठ्याची िÖथती, Öपधªकांची िÖथती,
अपेि±त िकंमत इÂयादéची मािहती देणारा तपशीलवार बाजार सव¥±ण अहवाल तयार करणे
®ेयÖकर आहे. ÿकÐप अहवाल अिधक िवĵासाहª बनवÁयासाठी भिवÕयातील úाहक,
यंýसामúी/क¸चा माल पुरवठादारांकडून काही पýे घेणे उिचत आहे. . तथािप. बाजारा¸या
संभाÓयतेशी संबंिधत खालील ^ बाबी अहवालात िदÐया पािहजेत:
अ. मागणी आिण पुरवठा िÖथती:
 ÿÖतािवत उÂपादनांसाठी एकूण अपेि±त मागणी,
 बाजारात Âया उÂपादनांची पुरवठ्याची िÖथती
 मागणी आिण पुरवठा यामधील भेद आिण यातील भेद कसे कमी केले जातील? याचा
आराखडा
 बाजार अंदाजा¸या आधारे तीन वषा«साठी उÂपादन कायªøम
ब. खचª आिण िकंमत िÖथती:
 उÂपादन आिण इतर ÿशासकìय खचाªचा अंदाज.
 अपेि±त िकंमतीचा अंदाज
 Öपधªकाची सÅयाची िवøì िकंमत
 खचª आिण िकमती¸या अंदाजा¸या आधारे नÉया¸या ÿमाणाचे मूÐयांकन. munotes.in

Page 81

ÿकÐप ÓयवÖथापन - II
81 क. िवपणन धोरण :
 उÂपादने िवकÁयासाठी करÁयात येणारी रणनीती
 उÂपादन संपूणª िवøì करÁयासाठी ÿितिķत पुरवठादार आिण िवतरकांशी Óयापार
करार आहे का?
 ÿÖतािवत उÂपादनांवर नामांिकत कंपÆयांचे Óयापारी िचÆह (ůेडमाकª) वापरÁयाची
काही ÓयवÖथा आहे का?
ड. िवøìपIJात सेवा:
 úाहकांचा िवĵास िजंकÁयासाठी आिण चांगले नाव िमळिवÁयासाठी िवøì-पIJात सेवा
ÿदान करÁयाची आवÔयकता.
 िवøìपIJात सेवा देÁयासाठी ÿÖतािवत केलेली ÓयवÖथा.
ई. मागणी ऋतू वारंवाåरता:
 ÿÖतािवत उÂपादनाची िवøì हंगामी आहे कì नाही?
 हंगमेतर कालावधीसाठी मालाची साठवणूक करÁयाची ÓयवÖथा ÿÖतािवत आहे िक
नाही?
 सावªजिनक वाहतूकदार िकंवा Âया¸या Öवत: ¸या वाहनाĬारे मालाची वाहतूक
करÁयाची ÓयवÖथा
 Öवतःची वाहतूक असÐयास, संभाÓय खचª आिण आवÔयक मदतीची र³कम.
(IV) भांडवली खचª:
िविवध बाबéवर संÖथेने करावया¸या भांडवली खचाªचा अंदाज अहवालात īायला हवा. हा
अंदाज वै²ािनक, वाÖतववादी आिण अचूक असायला हवा, कारण सुŁवाती¸या टÈÈयावर
केलेÐया िनधी¸या आवÔयकतां¸या सदोष आिण अपुयाª अंदाजामुळे अनेक ÓयवसायामÅये
गंभीर समÖया असÐयाचे आढळून येते. भांडवली वÖतूंचे िविवध घटक खालील गोĶéशी
संबंिधत असू शकतात:
 जमीन आिण इमारत खचª
 यंýसामúीवरील खचª
 Öथापना शुÐक
 इतर िविवध मालम°ा जसे कì फिनªचर, वाहने,साधने इ.
 ÿाथिमक खचª आिण संचालन-पूवª खचª
 भावी िकंमतीतील वाढ िकंवा अनपेि±त खचाªसाठीची आकिÖमक तरतूद
 खेळÂया भांडवलाची तरलता munotes.in

Page 82

उīोजकता ÓयवÖथापन
82 (V) िव° ąोत:
अहवालात खालील संभाÓय िव° ąोतांचा देखील समावेश असावा.
 ÿÖतािवत उपøमासाठी मालकाचे योगदान
 राºय/क¤þ सरकारकडून भांडवली अनुदान असÐयास
 ÿÖतािवत कजª अथवा ठेवी उभारÁयाचे पयाªय
 िव°ीय संÖथांकडून अपेि±त उधारीची मयाªदा
 िमý आिण नातेवाईकांकडून िव°
 ÿकÐपाची एकूण िकंमत पूणª करÁयासाठी उपलÊध एकूण िनधीची पयाªĮता
(VI) कायªरत भांडवला¸या आवÔयकतांचे मूÐयांकन:
भांडवली खचाªचा अंदाज लावताना, खेळÂया भांडवलाची तरलता िवचारात घेणे आवÔयक
आहे, कारण पुरेसे खेळते भांडवल उपलÊध झाÐयािशवाय कोणतीही संÖथा काम कł
शकत नाही. Âयामुळे, खेळÂया भांडवला¸या आवÔयकतेचा अंदाज बांधला जातो आिण तो
ÿकÐपा¸या एकूण खचाªसह दाखवला जातो. जरी खेळÂया भांडवला¸या मूÐयांकनासाठी
काही Öवłप तयार केले गेले असले तरी, बहòतेक उīोजकांची खेळÂया भांडवला¸या
गरजा Âयां¸या पĦतीने मांडÁयाची ÿवृ°ी असते यामुळे िव°पुरवठा संÖथां¸या
आवÔयकतेनुसार या अंदाजांची पुनरªचना करावी लागते ºयामÅये वेळेचा अपÓयय होतो
आिण आणखी समÖया िनमाªण होतात. Ìहणून, उīोजकांना िविहत नमुÆयात मािहती
सादर करÁयाचा सÐला िदला जातो. कायªरत भांडवला¸या गणनेमÅये खालील गोĶéचा
समावेश होतो:
 क¸¸या माला¸या साठ्यावर करावयाचा खचª
 ÿिøयेत असलेÐया मालावरील खचª
 तयार वÖतूं¸या साठ्यामÅये गुंतलेली िकंमत
 आवतê Öवłपाचे खचª जे बहòतेक मािसक खचाª¸या Öवłपात असतात.
(VII) आिथªक बाबी:
ÿÖतािवत ÿकÐप आिथªकŀĶ्या स±म असेल तेÓहाच तो यशÖवी होईल. िशवाय, ÿकÐप
Âया¸यात केलेÐया गुंतवणूकìवर परतावा िमळिवÁयास स±म असणे आवÔयक आहे.
यासाठी अंदािजत नफा-तोटा पýक बनिवणे उिचत ठरते जे संभािवत िवøì महसूल,
उÂपादन खचª, इतर खचª आिण नफा दशªवेल. हे सवª अंदाज वाÖतववादी आधारावर करणे
आवÔयक आहे.
munotes.in

Page 83

ÿकÐप ÓयवÖथापन - II
83 (VIII) आिथªक आिण सामािजक िवचार:
ÿदूषण, सांडपाणी, उÂसजªन या पयाªवरणीय हानी िनयंिýत करÁयासाठी केलेÐया खचाªचा
उÐलेख करणे देखील आवÔयक आहे. या खचाªमÅये सांडपाणी आिण उÂसजªनावर ÿिøया
करÁयासाठी आवÔयक असलेÐया अितåरĉ अिभयांिýकì आिण तंý²ानाचे मूÐयदेखील
समािवĶ असते. तसेच,याĬारे जे सामािजक-आिथªक फायदे िमळू शकतात ते देखील
अहवालात िवशेषतः नमूद करणे आवÔयक आहे. यापैकì काही फायīांची उदाहरणे खाली
िदली आहेत.
अ. रोजगाराची जािहरात:
Âया पåरसरातील रोजगारा¸या पåरिÖथतीचा आढावा घेऊन िदÐया जाऊ शकणाöया
संभाÓय रोजगाराचा उÐलेखदेखील केला जाऊ शकतो.
ब. आयात पयाªय:
ÿÖतािवत Óयवसाय िकती ÿमाणात आिण कोणÂया पĦतीने आयात पयाªय उपलÊध कł
करेल आिण Âयायोगे िमळणारे जे अपेि±त संभाÓय फायदे असतील ते अहवालात नमूद केले
जाऊ शकतात.
क. अनुषंिगकांना बढती:
Óयवसाय वाढी¸याŀĶीने अनुषंिगक गोĶéची आवÔयकता असÐयास, Óयवसाय संÖथा Âया
आवÔयकता पूणª करÁयासाठी सहायक Óयवसायांना ÿोÂसाहन देईल का? ते िवशेषतः
अहवालात िदले पािहजे.
ड. िनयाªत ±मता
Óयवसाय संÖथेत िनयाªत ±मता आहे का? आिण Âयाची उÂपादने इतर देशांना िकती
ÿमाणात िनयाªत केली जाऊ शकतात? याचा अहवालात उÐलेख केला पािहजे.
इ. Öथािनक संसाधनांचा वापर
जी Öथािनक संसाधने सÅया वाया जात आहेत Âया संसाधनांचा वापर करÁयाची
श³यतादेखील अहवालात नमूद केली पािहजे.
फ. पåरसराचा िवकास
Óयवसाय संÖथे¸या Öथापनेमुळे Öथािनक ±ेýाचा सवा«गीण िवकास िकतपत होईल?
याचाही अहवालात उÐलेख केला पािहजे.
५.९ सारांश या ÿकरणामÅये आपण ÿकÐप ÓयवÖथापना¸या महßवा¸या संकÐपनेबĥल िशकलो
आहोत. यात ÿकÐप ÓयवÖथापन , ÿकÐप ओळख आिण ÿकÐप Óयवहा यªता िवĴेषण या munotes.in

Page 84

उīोजकता ÓयवÖथापन
84 संकÐपनेवर चचाª केली आहे. हे ÿकरण ÿकÐप-अहवालावर देखील चचाª करते, ÿकÐप
अहवालातील तपशीलावर मािहती देते.
५.१० ÖवाÅयाय योµय पयाªयासह åरĉ जागा भरा.
१. ___________ हे िविशĶ कायª, कायªøम िकंवा कतªÓय पूणª करÁया¸या िदशेने
नेÁयासाठी कंपनी¸या संसाधनांचे िनयोजन आिण संघटना आहे
(अ) ÿकÐप ÓयवÖथापन (ब) ÿकÐपाची सुŁवात
(क) Óयवहायªता िवĴेषण (ड) ÿकÐप अहवाल
२. ÿकÐप ओळखÁया¸या चरणांमÅये शेवटची पायरी Ìहणजे _______ तयार करणे.
(अ) ÿकÐप संरचना (ब) ÿकÐप अहवाला¸या Öवłपात आराखडा बनिवणे
(क) Óयवहायªता िवĴेषण (ड) नेटवकª आकृती
३. ________ हा फĉ ÿÖतािवत यंýे आिण उपकरणे आवÔयक मानदंडांनुसार
उÂपादनाची पयाªĮता दशªिवते.
(अ) बाजार Óयवहायªता (ब) आिथªक Óयवहायªता
(क) तांिýक Óयवहायªता (ड) मनुÕयबळ Óयवहायªता
४. ३ ते १० वषा«¸या कालावधीसाठी ______ ¸या अंदाजांĬारे ÿकÐपा¸या आिथªक
Óयवहायªतेचे मूÐयांकन केले जाऊ शकते.
(अ) रोख ÿवाह (ब) मालम°ा
(क) दाियÂव (ड) लाभदायकता
५. ÿकÐप ओळखीमÅये ______ पायरी उīोजकांना Óयावसाियक िनणªयांवर ÿभाव
टाकणारी शĉì समजून घेÁयास मदत कł शकते.
(अ) ÿाथिमक मूÐयमापन (ब) पयाªवरणीय अËयास
(क) कÐपना िनिमªती (ड) ÿकÐप िनवड
[उ°रे: १-अ ÿकÐप ÓयवÖथापन , २-ब ÿकÐप अहवाला¸या Öवłपात आराखडा बनिवणे,
३-क तांिýक Óयवहायªता िवĴेषण, ४-ड लाभदायकता, ५-ब पयाªवरण अËयास]

munotes.in

Page 85

ÿकÐप ÓयवÖथापन - II
85 खालील िवधाने सÂय कì असÂय ते सांगा.
१. बाजार Óयवहायªता मागणी आिण पुरवठा िÖथतीचे िवĴेषण समािवĶ करते.
२. ÿकÐपाची ओळख कłन देÁयासाठी, उīोजकाला सवō°म संधी शोधÁया¸या ŀĶीने
कठोर पåर®म करावे लागतात.
३. ÿकÐप ÓयवÖथापनामÅये, "िनरी±ण आिण िनयंýण टÈपा" िनयोजना¸या टÈÈयानंतर
लगेच सुł होतो
४. ÿकÐप िनयोजन कमªचारी आवÔयकता देखील नŌदवते.
५. अंदािजत ताळेबंद ÓयवÖथापकìय Óयवहायªता िवĴेषण अंतगªत तयार केले जातात.
[उ°रे: १-सÂय, २-सÂय, ३-असÂय, ४-सÂय, ५-असÂय]
योµय जोडया जुळवा. "अ" "ब" १. ÿकÐप अहवाल अ) ÿकÐप िनवडा िकंवा नाकारा २. ÿकÐप Óयवहायªता िवĴेषण ब ) Óयवसायाचा आराखडा (Blue Print) ३. पयाªवरणीय अËयास क ) मागणी-पुरवठा िÖथती ४. बाजार Óयवहायªता ड) ÿकÐप ÓयवÖथापनातील पिहला टÈपा ५. आरंभ इ ) Óयवसाय िनणªयांवर ÿभाव पाडणारी सĉì
[उ°रे: १-ब , २-अ , ३-इ , ४-क , ५-ड ]
खालील ÿijांची उ°रे īा.
१. ÿकÐप ÓयवÖथापन Ìहणजे काय? Âयाचे टÈपे ÖपĶ करा.
२. ÿकÐप ओळख संकÐपना आिण Âयात समािवĶ असलेÐया चरणांचे वणªन करा.
३. ÿकÐप Óयवहायªता िवĴेषणाची संकÐपना ÖपĶ करा आिण Âयाचे महßव चचाª करा.
४. ÿकÐप अहवाल Ìहणजे काय? Âयाचे घटक कोणते?
*****
munotes.in

Page 86

86 ६
उīोजकता िवकासास सहाÍय आिण ÿोÂसाहन - I
ÿकरण संरचना
६.० उिĥĶे
६.१ ÿÖतावना
६.२ ÿोÂसाहन
६.३ सारांश
६.४ ÖवाÅयाय
६.५ संदभª
६.० उिĥĶे उīोजकता Ìहणजे उīोजकाची ±मता आिण कृती होय. दुसरीकडे, उīोजकता हा नवीन
Óयवसाय सुł करणे आिण Âयाचे ÿभावीपणे आिण कायª±मतेने ÓयवÖथापन करणे आिण या
दोÆहीमÅये मोजूनमापून /अËयासपूवªक जोखीम घेÁयाचा अËयास यांचा समावेश आहे.
खंका सांगतात. "उīोजकता ही ÿिøया आहे ºयामÅये उपøम तयार करÁयासाठी पूणª
कराÓया लागणाöया असं´य कृतéचा समावेश आहे,"
उīोजकतेला ÿोÂसाहन आिण िवकासासाठी सहाÍय आिण ÿोÂसाहनांचे मु´य उिĥĶे
खालीलÿमाणे आहेत:
१. आिथªक मयाªदांपासून मुĉ करणे
२. ÿादेिशक िवकास व समता साधणे
३. Öपधाª करÁयाची ±मता सुधारणे
४. िवपणन ÿिश±णासाठी सहाÍय करणे
५. पदोÆनती¸या योजना कायाªिÆवत करणे
६. लघु उīोग आिण Óयवसायाशी संबंिधत पयाªवरणीय संरचनेचे िवĴेषण करणे
७. उÂपादन आिण ÿकÐपाची िनवड करणे.
८. उīोजकìय गुण िवकिसत आिण भ³कम करणे
९. लघु उīोगांची कायªपĦती समजून घेणे.
१०. Óयवसायाबĥल िवÖतृत ŀĶी िवकिसत करणे
११. सचोटी आिण ÿामािणकपणाची आवड िवकिसत करणे
१२. उīोजकìय िशÖतीची गरज समजून घेणे. munotes.in

Page 87

उīोजकता िवकासास सहाÍय आिण ÿोÂसाहन - I
87 ६.१ ÿÖतावना सरकार उīोजकांना िविवध ÿकार¸या सवलती देत असतात. ही ÿोÂसाहने उÂपादकता
वाढीस मदत करतात. हे उīोजकांसाठी ÿेरणाľोत Ìहणून काम करतात. सवलती ,
अनुदाने आिण ब±ीसे असे तीन ÿकारचे ÿोÂसाहन आहेत. सबिसडी Ìहणजे सरकारने
उīोजकांना िदलेली एक र³कमी सहाÍय होय. खचाªसाठी मदत करÁयासाठी ही आिथªक
मदत आहे. बाउंटी/ ब±ीसे ही Óयवसायाला िदलेली आिथªक मदत आहे जेणेकłन ती
देशातील इतर Óयवसायांशी तसेच Âयाच ±ेýातील परदेशी Óयवसायांशी Öपधाª कł
शकतील.
सरकारी धोरणे आिण उīोजकता योजना पुढीलÿमाणे:
 अिधक सिøय Óयावसाियक वतªनाÂमक योजना
 वाढीव कमचे तास योजना
 नव उīामाÖतव िनिIJत ÿयÂन योजना.
 नवीन िÖथर उÂपादक भांडवलामÅये िविशĶ गुंतवणूक योजना
 अिधकतम कामगार िनयुĉì धोरण.
 सदर ¸या योजना तसेच धोरणंमुळे, एकूण उÂपÆनात तुलनेने, मोठ्या ट³केवारीत वाढ
होÁयाचा कल तसेच वाढीव उīोजकìय िøया िदसून आÐया आहेत.
ईडीआयचा उदय :
 १९६९: देशात उīोजकता वाढीसाठी ÿिश±ण ÿयÂनांचा जÆम. जीआयआयसी ,
जीआयडीसी - øेिडट आिण पायाभूत सुिवधा. संपािĵªक दाियÂवािशवाय / कोलॅटरल
लायिबिलटी १००% िव° पुरवठा.
 १९७०: देशातील अफाट ±मतांचा सा±ाÂकार झाÐयाने. जीआयआयसी ने
जीआयडीसी, जीएसएफसी आिण जीआयएसडीसी सार´या इतर राºयÖतरीय
संÖथांसोबत ३ मिहÆयांचा ÿिश±ण कायªøम सुł करणे.
 १९७८: गुजरात ÿयोग - फोडª फाऊंडेशनने इतर काही राºयांमÅये ईडीपी
चाचणीसाठी ÿोÂसाहन देणे.
 १९७९: Öवतंý राºयÖतरीय संघटना असÁयाची गरज ओळखणे. ईडीसाठी गुजरात
क¤þ अिÖतÂवात येणे.
 १९८१: अनेक िवकास संÖथांनी Âयांचे Öवतःचे ईडीपी आयोिजत करणे. गुजरात
सीईडी - राÕůीय संसाधन आिण सहाÍय संÖथा - िश±ण, ÿिश±ण, संशोधन आिण
±मता वाढीसाठी सहाÍय /समथªन देणे. munotes.in

Page 88

उīोजकता ÓयवÖथापन
88  १९८३: आयडीबीआय (सवō¸च िव°ीय संÖथा) ने इतर बँकांशी सहकायª करणे
आिण एिÿल १९८३ मÅये भारता¸या ईडीआयची Öथापना होणे
६.२ ÿोÂसाहन सरकार उīोजकांना नािवÆयपूणª Óयवसाय िवकिसत करÁयास मदत करते ºयामुळे आिथªक
वाढीस चालना िमळते. संभाÓय उīोजका¸या संÖथा सुł करÁया¸या िनणªयामागील ÿेरक
शĉì ÿोÂसाहन हे आहे. पåरणामी, ते समतोल ÿादेिशक िवकास सुिनिIJत कłन राÕůा¸या
वाढीस हातभार लावÁयास मदत करतात. ÿोÂसाहन केवळ संÖथेस अिधक काळ िटकून
राहÁयास ÿवृ° करत नाही, तर देशा¸या िवकास मानक असलेÐया जीडीपी वाढ
साधÁयातही मदत करते.
उदाहरण:
औīोिगक वसाहती , औīोिगक संकुले, िनयिमत िवजेची उपलÊधता, सवलतीचे िव°,
भांडवली गुंतवणूक अनुदान आिण वाहतूक अनुदान, ही लघुउīोगांना आÓहानांवर मात
करÁयासाठी देÁयात येणारी ÿोÂसाहनाची काही उदाहरणे आहेत.
६.२.१ ÿोÂसाहनांची आवÔयकता पुढीलÿमाणे:
१. आिथªक क¤þांचे िवक¤þीकरण:
ÿोÂसाहनांमुळे इ¸छुक उīोजकांना Óयवसाय सुł करÁयासाठी ÿोÂसाहन िमळते, पåरणामी
/ ºयामुळे आिथªक शĉì काही हातांमÅये क¤िþत होत नाहीत.
२. ÿादेिशक ÿगतीचे समायोिजती करण:
अिवकिसत भागात उīोग उभारणाöया उīोजकांना ÿोÂसाहन िदले जाते. पåरणामी,
भारता¸या भौगोिलक ±ेýावर उīोग िवखुरले जातात, जेणे करवी ÿादेिशकŀĶ्या संतुिलत
िवकासास हातभार लावला जातो.
३. तांिýक ÿगती:
जुÆया तंý²ानाचे नवीन तंý²ानामÅये łपांतर करÁयास ÿोÂसाहन मदत करते. पारंपाåरक
तंý²ान हे कौशÐयाचा अभाव, कमी उÂपादकता आिण कमी मजुरीĬारे िचÆहांिकत केले
जाते, तर आधुिनक तंý²ानामÅये उ°म कौशÐये, उ¸च उÂपादकता , उ¸च कमाई आिण
उ¸च दजाªचे जीवनमान अधोरेिखत होत असते.
४. ि³लĶ पåरिÖथतéवर मात करणे:
अिवकिसत आिण िवकिसत अशा दोÆही िठकाणी Óयवसाय Öथापन करÁयासाठी
उīोजकांना ÿोÂसाहन आिण सवलतé एकिýतरीÂया िदÐया जातात. तथािप , हे िवशेषत:
मागासलेÐया भागात Óयवसाय एकक Öथापन करÁया¸या उĥेशाने वाटप केले जातात. अशा
िठकाणी असलेÐया कमतरतांची भरपाई करÁयासाठी ते पुरवले जाते. munotes.in

Page 89

उīोजकता िवकासास सहाÍय आिण ÿोÂसाहन - I
89 ५. उīोगा¸या िवकासास ÿोÂसाहन देते:
बाजारातील दोष दूर करÁयासाठी तसेच देशा¸या औīोिगकìकरण ÿिøयेला गती
देÁयासाठी औīोिगक धोरणामÅये ÿोÂसाहनांचा वापर केला जातो. ÿादेिशक समतोल
साधÐयास ÿादेिशक संसाधनांचा अिधक कायª±म वापर, कमी उÂपÆन आिण राहणीमान -
मानक िवसंगतीमधील दरी कमी कłन आिण अिधक समुदाय जोडले जाऊ शकतात.
६. नवीन Óयवसायां¸या िवकासास ÿोÂसाहन देते:
पायाभूत सुिवधां¸या कमतरतेमुळे, Óयवसायात नवीन ÿवेश करणाöयांना अनेक आÓहानांचा
सामना करावा लागतो. सरकारी संÖथा नवउīोजकांना अनेक ÿोÂसाहने देऊन मदत
करतात. जो उīोजक बाजारात नवीन असतो Âया ¸याकडे िवपणन आिण उīोजकìय
कौशÐये नसतात. Öपध¥शी Öपधाª करÁयासाठी उīोजकाला सरकारी मदतीची आवÔयकता
असते. आिथªक आिण गैर-आिथªक दोÆही ÿकारची अनुदाने आिण सवलती उīोजकांना
ÿोÂसाहन देतात आिण आिथªक अडथळे कमी होऊन उīोजकता वाढीस हातभार लागतो.
७. ÿितÖपÅयाªवर मात करÁयासाठी धोरणे:
ÿोÂसाहने उīोजकाला िटकून राहÁयात आिण ÿितÖपÅया«शी Öपधाª करÁयास मदत
करतात. काही ÿोÂसाहनांचे उिĥĶ Óयवसायांचे अिÖतÂव आिण िवÖतार सुिनिIJत करणे
आहे. अनेक ÿोÂसाहने Óयवसाय एककाची Öथापना झाÐयानंतर पिहÐया काही वषा«साठीच
उपलÊध असतात , तर इतर दीघªकाळासाठी उपलÊध असतात.
६.२.२ ÿोÂसाहन आिण िवकास उīोजकता :
ÿमोशनल एजÆसी / ÿचार संÖथा Ļा अशा संÖथा आहेत ºया उīोजकांना Âयां¸या
Óयवसाया¸या िनिमªतीमÅये मदत करÁयासाठी िकंवा साहाÍय करÁयासाठी समिपªत
असतात. ÿÂयेक Óयवसायाला येणाöया सुŁवाती¸या अडचणéचा सामना करÁयासाठी
उīोजकाला आवÔयक अनेक तंýांचा वापर कłन ते अिनवायªपणे संÖथेची जािहरात
करतात. िशवाय , जािहरात कंपÆयांĬारे िनयोिजत केलेली बहòसं´य धोरण िसĦतेमुळे
उīोजकांना फायदा होतो.
कोणÂयाही देशा¸या अथªÓयवÖथेची भरभराट आिण समृĦी होÁयासाठी उīोजकतेचा
िवकास महßवाचा असतो. पåरणामी , सरकारने उīोजकांना सहाÍय, ÿोÂसाहन, िवकास
आिण समथªन देÁयासाठी अनेक संÖथा Öथापन केÐया आहेत. उīोजकांना Âयांचे Óयवसाय
आिण बाजारपेठेतील कौशÐय अिधक चांगÐयाÿकारे साÅय करÁयासाठी, तसेच कौशÐय
िवकिसत करÁयासाठी , Óयावसाियक वृ°ी िवकिसत करÁयासाठी ÿिश±ण देखील िदले
जाते.
क¤þ सरकारने अनेक खालीलपैकì ÿमोशनल एजÆसी Öथापन केÐया आहेत:
१. लघु उīोग िवकास संÖथा (एसआयडीओ)
२. ÓयवÖथापन िवकास संÖथा (एमडीआय) munotes.in

Page 90

उīोजकता ÓयवÖथापन
90 ३. भारतीय उīोजकता िवकास संÖथा (ईडीआय)
४ ऑल इंिडया Öमॉल Öकेल इंडÖůीज बोडª (एआयएसएसआयबी)
५. राÕůीय उīोजकता आिण लघु Óयवसाय िवकास संÖथा (एनआयईएसबीयूडी), नवी
िदÐली)
६. राÕůीय लघु उīोग िवÖतार ÿिश±ण संÖथा
७. नॅशनल Öमॉल इंडÖůीज कॉपōरेशन िलिमटेड (एनएसआयसी)
उīोजकता वाढीस चालना देÁयासाठी सरकार खूप पैसा खचª करते कारण ते खूप महÂवाचे
आहे. ÿादेिशक िवकासाची खाýी करÁयासाठी, ते úामीण आिण अिवकिसत भागातील
Óयवसायांना देखील समथªन देतात. Âयांनी उīोजकांना िवपणन, िव°, तंý आिण कौशÐय
िवकासात सहाÍय करÁयासाठी अनेक कायªøम Öथापन केले जेणेकŁन Âयांना बदलÂया
Óयवसाया¸या ů¤डला सामोरे जाÁयासठी तसेच Âयां¸याशी जुळवून घेÁयास देखील मदत
झाली आहे.
१. लघु उīोग िवकास संÖथा (एसआयडीओ):
एसआयडीओची Öथापना ऑ³टोबर १९७३ मÅये झाली आिण सÅया Óयापार, उīोग
आिण िवपणन मंýालयाĬारे ती ÿशािसत आहे / ितचे ÿशासन चालिवले जाते.
एसआयडीओ ही देशातील लघु उīोगां¸या िवकासासाठी धोरणे बनवणारी क¤þीय
Öतरावरील सवō¸च संÖथा आहे आिण ितचे नेतृÂव भारत सरकार¸या लघु उīोग
मंýालया¸या अंतगªत अितåरĉ सिचव आिण िवकास आयुĉ ( लघु उīोग ) करतात.
एसआयडीओ या िनणाªयक उīोगा¸या बळकटीकरणासाठी महßवपूणª योगदान देतात ºया
देशा¸या सवाªत मजबूत आिथªक कोनिशलापैकì एक असÐयाचे िसĦ झाले आहे.
एसआयडीओ úामी ण उīोजकता ÿोÂसाहनासाठी Âया¸या Óयापक योजनेĬारे पुढील
सहाÍय देखील देते.
२. ÓयवÖथापन िवकास संÖथा (एमडीआय):
गुडगाव (हåरयाणा) येथे एमडीआयचे मु´यालय आहे. Âयाची Öथापना १९७३ मÅये
करÁयात आली. एमडीआयस उīोगाची ÓयवÖथापकìय कामिगरी वाढिवÁया¸या उिĥĶाने
इंडिÖůयल फायनाÆस कॉपōरेशन ऑफ इंिडया Ĭारे िव°पुरवठा केला जातो. हे िविवध
±ेýांमÅये ÓयवÖथापकìय ÿिश±ण देते. यामÅये आईएएस, आईईएस, भेल, ओएनजीसी
आिण इतर अनेक मोठ्या सावªजिनक ±ेýातील संÖथांमधील अिधकाöयांसाठी कायªøम
देखील समािवĶ आहेत.
३. भारतीय उīोजकता िवकास संÖथा (ईडीआय):
आयडीबीआय बँक िल., आयएफसीआय िल. , आयसीआयसीआय बँक िल., आिण Öटेट
बँक ऑफ इंिडया, भारतीय उīोजकता िवकास संÖथेला (ईडीआय)ला िनधी देतात आिण
१९८३ मÅये Öथापन झालेली Öवाय° आिण ना नफा तÂवावर चालणारी संÖथा, आहे munotes.in

Page 91

उīोजकता िवकासास सहाÍय आिण ÿोÂसाहन - I
91 ईडीआयने बारा राºयÖतरीय उīोजकता िवकास क¤þे आिण संÖथां¸या Öथापनेत मदत
केली आहे. तथािप, अनेक राºयांतील शाळा, महािवīालये, िव²ान आिण तंý²ान संÖथा
आिण ÓयवÖथापन शाळां¸या अËयासøमात उīोजकतेचा समावेश करÁयाचे कायª केले
आहे. आंतरराÕůीय ±ेýात, ईडीआयला जागितक बँक, राÕůकुल सिचवालय, यूिनडो,
आयएलओ, िāिटश कौिÆसल , फोडª फाऊंडेशन, युरोिपयन युिनयन आिण आिसयन
सिचवालय आिण इतर अनेक नामांिकत संÖथांकडून माÆयता आिण समथªन िमळाले आहे /
मदत िमळाली आहे. ईडीआयने कंबोिडया, लाओ पीडीआर , Ìयानमार आिण िÓहएतनाम
येथे उīोजकता िवकास क¤þे देखील Öथापन केले आहे आिण उझबेिकÖतान आिण पाच
आिĀकन देशांमÅये अशी क¤þे Öथापन करÁया¸या ÿिøयेत आहे.
४. ऑल इंिडया Öमॉल Öकेल इंडÖůीज बोडª (एआयएसएसआयबी):
Öमॉल Öकेल इंडÖůीज बोडª (एसएसआय बोडª) ही एक सवō¸च सÐलागार संÖथा आहे जी
लहान Óयवसायांवर पåरणाम करणाöया सवª समÖयांवर सरकारला सÐला देÁयाचे कायª
करते. याचे नेतृÂव क¤þ सरकारचे मंýी करतात आिण Âयात क¤þ सरकार, राºय सरकारे,
राÕůीय लघु उīोग महामंडळे, राºय िव°ीय महामंडळे, åरझÓहª बँक ऑफ इंिडया, Öटेट बँक
ऑफ इंिडया, भारतीय लघु उīोग मंडळ आिण लोकसेवा आयोग, Óयापार आिण उīोग
सदÖय अशा सदÖयांचा समावेश असतो.
५. राÕůीय उīोजकता आिण लघु Óयवसाय िवकास संÖथा (एनआयईएसबीयूडी), नवी
िदÐली:
भारत सरकारने १९८३ मÅये याची Öथापना केली. उīोजकता िवकास कायªøमांमÅये
सहभागी असलेÐया असं´य संÖथां¸या कृतéवर देखरेख ठेवणारी ही सवō¸च संÖथा आहे.
१८६० ¸या गÓहनªम¤ट ऑफ इंिडया सोसायटी कायदयाने Âयाची सोसायटी Ìहणून Öथापना
करÁयात आली आहे. संÖथेची मु´य काय¥ पुढीलÿमाणे आहेत:
i) यशÖवी योजना आिण ŀिĶकोन तयार करणे आिण अंमलात आणणे
ii) सुसंगत असा ÿितमान ÿिश±ण अËयासøम तयार करणे.
iii) ÿिश±ण सािहÂय , साधने आिण सूचना तयार करणे.
iv) कायªशाळा, पåरसंवाद आिण पåरषदा आयोिजत करणे.
v) ईडीपी¸या फायīांचे मूÐयांकन करणे आिण उīोजक िवकास ÿिøयेला चालना देणे.
vi) उīोजक िवकास कायªøमां¸या अंमलबजावणीमÅये सरकार आिण इतर संÖथांना
मदत करणे.
vii) EDP संशोधन आिण िवकास आयोिजत करणे.

munotes.in

Page 92

उīोजकता ÓयवÖथापन
92 ६. राÕůीय लघु उīोग िवÖतार ÿिश±ण संÖथा:
Ļाची Öथापना १९६० मÅये झाली आिण Ļाचे मु´यालय हैदराबाद येथे आहे. राÕůीय
लघुउīोग िवÖतार ÿिश±ण संÖथेची मु´य उिĥĶे खालीलÿमाणे आहेत:
i) लघु Óयवसाय ÿिश±णासाठी अËयासøम िवकिसत करणे आिण समÆवय साधणे.
ii) ÓयवÖथापकìय आिण तांिýक बाबéवर मागªदशªन करणे.
iii) लहान Óयवसाय मालक आिण ÓयवÖथापकांसाठी कायªशाळा आयोिजत करणे.
iv) संशोधन आिण दÖतऐवजीकरणास सहाÍय ÿदान करणे.
७. नॅशनल Öमॉल इंडÖůीज कॉपōरेशन िलिमटेड (एनएसआयसी):
एनएसआयसीची Öथापना क¤þ सरकारने १९९५ मÅये लहान Óयवसायांना सरकारी खरेदी
कायªøमांमÅये मदत करÁया¸या उĥेशाने केली होती. आपÐया िवपणन जाÑयाĬारे, संÖथा
लहान Óयवसायां¸या उÂपादनांना मोठी बाजारपेठ तसेच, हे लहान Óयवसायांना Âयां¸या
वÖतू इतर देशांमÅये िनयाªत करÁयात मदत करते.
उपरोĉ Óयितåरĉ , ÿमोशनल एजÆसीची / ÿचार संÖथांची मु´य उिĥĶे खालीलÿमाणे
आहेत:
 आÖथापना: ÿमोशनल एजÆसी उīोजकांना Âयांचे Óयवसाय उभारÁयासाठी आिण
Öथापन करÁयास मदत करतात.
 िनधी: ÿोÂसाहन देणाöया एजÆसी कंपÆयांना Âयांचे ऑपरेशन सुł करÁयासाठी
आवÔयक असलेली रोख र³कम िकंवा गुंतवणूक िमळिवÁयास मदत करतात.
कोणÂयाही संÖथेस Öथेय¥Öव येÁयासाठी, आिथªक मदत आवÔयक असते या¸या
उपलÊधतेस संÖथा मदत करत असते.
 बाजार संशोधन आिण उपलÊधता: ÿमोशनल/ÿचार संÖथांĬारे चालवलेले बाजार
संशोधन कायªøम नवीन उīोजकांना बाजारातील बदलÂया ů¤डवर िनयंýण
िमळवÁयास मदत कł शकतात. हे महÂवाचे आहे, िवशेषतः Óयवसाया¸या पिहÐया
टÈÈयात.
 उīोग ů¤ड: Âयां¸या नेटवकª आिण अनुभवाĬारे, ÿमोशनल एजÆसी/ ÿचार संÖथा
नवीन वया¸या / नव उīोजकांना बाजारातील नवीन ů¤ड आिण चांगली उÂपादने
आिण सेवां¸या सतत वाढÂया मागणीबĥल जाणून घेÁयात / मािहती घेÁयास मदत
कł शकतात.
८. मेक इन इंिडया:
पंतÿधान नर¤þ मोदी यांनी २०१४ मÅये मेक इन इंिडया हा भारत सरकारचा एक महßवाचा
ÿकÐप सादर केला. Âयाचे उिĥĶ देशा¸या Öथािनक उÂपादन ±मता सुधारणे हे आहे. या
Óयितåरĉ, मेक इन इंिडयाचा देशातील देशी आिण िवदेशी गुंतवणुकìला ÿोÂसाहन देÁयाचा munotes.in

Page 93

उīोजकता िवकासास सहाÍय आिण ÿोÂसाहन - I
93 हेतू / उĥेश आहे. या उपøमाचा उĥेश भारताला जागितक उÂपादन क¤þ बनवणे आिण
देशातील ढासळत चाललेÐया उÂपादन उīोगाचे पुनŁºजीवन कłन रोजगारा¸या संधी
उपलÊध कłन देणे हे आहे. हा एक सवªसमावेशक कायªøम देखील आहे ºयामÅये
नोकöयांपासून िवकासापय«त सवª गोĶéचा समावेश होतो. मेक इन इंिडया चळवळीसाठी
अनेक समथªक कायªøम देखील सुł करÁयात आले आहेत, ºयात खालील गोĶéचा
समावेश आहे:
 भारताचे नैपुÁय / कौशÐय िवकास कायªøम
 िडिजटल भारत कायªøम.
 Öटाटªअप इंिडया कायªøम.
 Öमाटª शहरे
 ÿधानमंýी जन धन योजना
 शहरी पåरवतªन आिण कायाकÐपासाठी अटल िमशन
 सागरमाला
इंटरनॅशनल सोलर अलायÆसचे Öव¸छ भारत अिभयान, आधुिनक भारता¸या नवकÐपना
वाढीस गती देत आहे.
९. एसटीईपी (मिह लांसाठी ÿिश±ण आिण रोजगार कायªøमासाठी साहाÍय):
एसटीईपी योजनेचा उĥेश भारतातील मिहलांना आवÔयक रोजगार कौशÐये आिण स±मता
ÿदान करणे आहे. वैिशķ्यपूणª / वेगळा Öवयंरोजगार पयाªय ÿदान कłन Âयांना स±म करणे
हे Âयाचे Åयेय आहे. हातमाग, िशलाई, अÆन ÿिøया, फलोÂपादन, शेती, जरी, भरतकाम,
तंý²ान, हÖतकला आिण टेलåरंग हे उīोग समािवĶ आहेत. चला तर एसटीईपी पाýता
िनकषांवर एक नजर टाकूया:
१६ वषा«वरील मिहला या कायªøमासाठी पाý आहेत.
एका िविशĶ कायīानुसार Öवाय° संÖथा Ìहणून िकंवा १८६० ¸या सोसायटी नŌदणी
कायīांतगªत सोसायटी Ìहणून तयार केलेÐया, अशासकìय िकंवा Öवयंसेवी संÖथा.
सहकारी संÖथा जे लोकांचे समूह आहेत आिण एक समान Åयेय साÅय करÁयासाठी एकý
काम करतात.
िवĵासाहªता, िनधी आिण अनुभवाĬारे कायªøमा¸या उिĥĶांना ÿोÂसाहन देणाöया, ना-नफा
तÂवावर चालणाöया िकंवा Öवयंसेवी संÖथा.
१०. िडिजटल इंिडया: munotes.in

Page 94

उīोजकता ÓयवÖथापन
94 हा एक कायªøम आहे ºयाचा उĥेश देशा¸या तांिýक ±मतांना चालना देणे आहे. िविवध
सरकारी संÖथा आिण मंýालयांना संर±ण देणारा एक छýी कायªøम Ìहणून याचा िवचार
करणे सवō°म आहे. हे सवªसमावेशक ŀĶी तयार करÁयासाठी िविवध संकÐपना आिण
कÐपना एकý आणते. िडजीटल इंिडया नऊ िवकास घटकांना अÂयंत आवÔयक चालना
देÁयाचे वचन देते, ºयात पुढील गोĶéचा समावेश आहे:
 हाय-Öपीड इंटरनेटसह महामागª
 सावªजिनक इंटरनेट वापरासाठी कायªøम
 ÿÂयेकास मोबाईल कनेि³टिÓहटी उपलÊधता.
 ई-गÓहनªÆस
 ई-øांती ही इले³ůॉिनक सेवा िवतरण ÿणाली.
 शासन सुधारणेसाठी तंý²ानाचा वापर
 इले³ůॉिनक घटकांचे उÂपादन
 लवकर कापणी / हाव¥िÖटंग योजना
 कामा¸या िठकाणी आयटी
आपण वर बघू शकतो कì, कोणÂयाही उīोजकाला Âयांचा उपøम उभारÁयासाठी आिण
ÿÖथािपत करÁयासाठी ÿमोशनल एजÆसी / ÿचार संÖथा आवÔयक असतात. Âयांचा
अनुभव आिण पाठबळ उīोजकता िवकासात मदत करतात.
इतर संबंिधत उपøम:
ÿचार योजना:
 लहान ±ेýामÅये िविशĶ उÂपादनासाठी वÖतूंचे आर±ण
 लघुउīोग ±ेýात उÂपादनासाठी राखीव असलेÐया िनयाªतािभमुख / उ¸च
तंý²ाना¸या वÖतूंसाठी िनधीची मयाªदा वाढवणे
 िकंमत आिण खरेदी इ¸छा योजना
 अनÆय खरेदीसाठी राखीव असलेÐया Öटोअर¸या वÖतूंना ÿितÖपÅया«पासून संर±ण
 थेट परकìय गुंतवणूक
पायाभूत सुिवधा:
 औīोिगक वाढीव क¤þे
 िनयाªत ÿिøया ±ेý munotes.in

Page 95

उīोजकता िवकासास सहाÍय आिण ÿोÂसाहन - I
95  औīोिगक वसाहती / ±ेýे
 एकािÂमक पायाभूत सुिवधा सुधार क¤þे ³लÖटर सुधारणा कायªøम úामीण
औīोिगकìकरणासाठी राÕůीय कायªøम.
६.२.३ भारतातील उīोजकते¸या िवकासासाठी उचललेली पावले:
१. ÿगतीशील औīोिगक धोरणांची घोषणा:
औīोिगक धोरणे क¤þ सरकारने १९४८, १९५६, १९८०, १९८६ आिण १९९१ मÅये
Öथापन केली, ºयात वेळोवेळी फेरबदल करÁयात आले. लघु उīोग िवकास संघ, राÕůीय
लघु उīोग िनगम िलिमटेड, लघु उīोग िवÖतार ÿिश±ण संÖथान, राÕůीय उīिमता आिण
लघु Óयवसाय िवकास संÖथान, भारतीय उīिमता िवकास संÖथान (ईडीआईआई), ई.
Öथापना सरकारने धोरणाÂमक उिĥĶे साÅय करÁयासाठी केली आहे. या सवा«चा पåरणाम
Ìहणून, जुने उīोजक केवळ अिधक मुĉपणे/ मोकळेपणाने काम कł लागले नाहीत, तर
Âयांना िÖथर आिण िनरोगी औīोिगक वातावरणाचा फायदाही होऊ लागला आहे.
२. परवाना देÁयाची ÿिøया सुलभ / सोपी करÁयात आली आहे:
आता फĉ सहा उīोगांना सरकारी परवानµया िमळणे आवÔयक आहे. इतर सवª उīोगांना
यातून सूट देÁयात आली आहे. परवाना िमळिवÁयाची ÿिøया आिण इतर संबंिधत
औपचाåरकता सुÓयविÖथत करÁयात आÐया आहेत. िशवाय, परवाना िमळÁयासाठी
लागणारा वेळ ल±णीयरीÂया कमी झाला आहे.
३. अती उदारमतवादी आिथªक धोरणे:
क¤þ सरकारने आपली आिथªक धोरणे जसे कì िनयाªत-आयात धोरण, कर आकारणी
धोरण, िव°ीय धोरण आिण चलनिवषयक धोरणे अÂयंत उदारमतवादी बनवली आहेत,
पåरणामी देशाचा उīोजकता िवकास झाला आहे.
४. िवकास संÖथांची Öथापना:
भारत सरकारने उīोजकतेला चालना देÁयासाठी अनेक िवकास संÖथा Öथापन केÐया
आहेत. उīोजकांना राÕůीय औīोिगक उīोजकता िवकास क¤þ, राÕůीय उīोजक आिण
लघु Óयवसाय िवकास संÖथा, उīोजकता सÐलागार संÖथा, राºय लघु उīोग िवकास
महामंडळ आिण लघु उīोग सेवा संÖथा यासार´या संÖथांकडून मदत िमळू लागली आहे.
५. औīोिगक वसाहती/±ेýांचा िवकास:
अनेक राºयांमÅये, सरकारने असं´य औīोिगक ±ेýे/इÖटेट्स बांधÐया आहेत िजथे
खाजगी उīोजकांनी Âयांचे Óयवसाय Öथापन केले आहेत. सरकारने या औīोिगक
±ेýांमÅये जमीन, वाहतूक, बँका, गोदामे, पाणी आिण वीज यासह इतर गोĶी देऊन
उīोजकांना नवीन Óयवसाय सुł करÁयास ÿवृ° केले आहे.
munotes.in

Page 96

उīोजकता ÓयवÖथापन
96 ६. ÿिश±ण सुिवधांचा िवकास:
भारत सरकार , बँका, िव°ीय संÖथा आिण ÓयवÖथापन संÖथांनी उīोजकांना Âयांची
कौशÐये िवकिसत करÁयास मदत करÁयासाठी, ÿिश±ण कायªøम आयोिजत करÁयासाठी,
सवª ÿिश±ण संÖथा िवकिसत केÐया आहेत. यािशवाय, लघु उīोग िवकास संÖथा
(एसआयडीओ) , लघु उīोग सेवा संÖथा आिण िजÐहा उīोग क¤þे उīोजकांना ÿकÐप
िवकास, एंटरÿाइझ ÓयवÖथापन आिण नािवÆयपूणª उÂपादन ÿिøयांची मािहती देतात.
७. तांिýक आिण Óयावसाियक िश±ण िवकास:
दोÆही संघराºय आिण राºय सरकारांनी तांिýक आिण Óयावसाियक िश±ण क¤þे बांधली
आहेत िजथे Óयावसाियक िश±ण िदले जाते. तांिýक आिण Óयावसाियक िश±ण शाळा,
महािवīालय आिण िवīापीठ Öतरावर लागू केले गेले आहे, जेथे इतर गोĶéबरोबरच
उīोजक िवकास , उīोजक भावना , सुिवधा आिण कायªपĦती यासार´या िवषयांवर
िशकवले जाते. भारत सरकारचे सÅयाचे शै±िणक धोरण पदवी¸या महßवापे±ा Óयावसाियक
आिण तांिýक िश±णावर भर देते आिण या उिĥĶाचे समथªन करÁयासाठी मुĉ िवīापीठे
िवकिसत केली गेली आहेत. Âयािशवाय, ÓयवÖथापन शाळा Óयवसाय आिण उīोग
ÓयवÖथापनामÅये Óयावसाियक िश±ण आिण ÿिश±ण िदले जाते.
८. िव²ान आिण तंý²ान क¤þे:
उīोजकांना Âयांचे Óयवसाय िवकिसत करÁयास मदत करÁयासाठी भारतात िव²ान आिण
तंý²ान क¤þे तयार करÁयात आली आहेत. भारतीय औīोिगक िवकास बँक या उīामांवर
काम करत आहे. तसेच बँकेने उīोजकìय क¤þे आिण औīोिगक क¤þांची Öथापना केली
आहे.
९. सेिमनार आिण कायªशाळा संघटन:
उīोजकता िवकास सेिमनार आिण कायªशाळा भारत आिण इतर राÕůांमÅये आयोिजत
केÐया जातात.
१०. सािहÂय िनिमªती:
देशात, सतरा तांिýक सÐलागार गटांनी उīोजकता वाढीसाठी संबंिधत सािहÂय तयार
आिण ÿकािशत केले आहे.
११. राÕůीय पुरÖकार:
छोट्या Óयावसाियकांना ÿोÂसाहन देÁयासाठी राÕůीय पुरÖकार कायªøमाची Öथापना
करÁयात आली आहे.
१२. उÂपादन-िविशĶ धोरणे घोषणा:
नवीन आिण ÿÖथािपत उīोजकां¸या िवकासासाठी सरकारने उÂपादन-िविशĶ धोरणे
जाहीर केली आहेत. टे³सटाईल पॉिलसी, इले³ůॉिनक पॉिलसी, űग पॉिलसी िह काही munotes.in

Page 97

उīोजकता िवकासास सहाÍय आिण ÿोÂसाहन - I
97 उदाहरणे आहेत. पåरणामी, उīोजकांना उīोगातील नवकÐपना, नवीन वÖतूंचा वापर,
नवीन वÖतूं¸या उÂपादनासाठी नवीन पĦतéचा वापर आिण नवीन बाजारपेठांचा शोध आिण
िवकास या संदभाªत ÿोÂसाहन आिण फायदा िमळत आहे.
१३. उīोजकांना मदत करÁयासाठी युिनटची Öथापना:
१९६६ मÅये, भारत सरकारने उīोग िवकास िवभागामÅये उīोजक युिनटची Öथापना
केली. Âयाची काय¥ खालील ÿमाणे आहेत:
१. हे युिनट १९५१ ¸या इंडÖůीज (डेÓहलपम¤ट आिण रेµयुलेशन) कायīाची
अंमलबजावणी, आंतरराÕůीय सहयोग, भांडवली वÖतूंची आयात आिण भारतीय
वंशा¸या परदेशी लोकां¸या मािहती¸या तरतूदीमÅये मदत करते.
२. हे युिनट उīोजकांना Âयां¸या अजाªबĥल अīयावत मािहती देते.
३. ही टीम अनेक सरकारी एजÆसéमाफªत उīोजकां¸या समÖया हाताळÁयासाठी काम
करते.
१४. िवशेष योजना:
Öवयंरोजगार योजनेÓयितåरĉ, सरकार उīोजकìय िवकासासाठी जसे कì लघु उīोगांसाठी
हमी योजना, मािजªन मनी योजना, आजारी युिनट्सचे पुनवªसन योजना, सरकारी खरेदी
योजना आिण उīोजकांना, यंýसामúी उपलÊध कłन देÁया¸या योजना, अÔया िविवध
योजना राबवत आहे.
६.२.४ सहाÍय आिण ÿोÂसाहनाचे ÿकार:
भारत सरकार , भरभराट होत असलेÐया Óयावसाियक समुदायाला चालना देÁयासाठी
आिण नोकöया िनमाªण करÁयासाठी, िविवध ÿकार¸या Óयावसाियक सबिसडी आिण
ÿोÂसाहन देते. Öटाटªअप िकंवा ÿÖथािपत Óयवसाय चालवणाöया कोणÂयाही उīोजकाने
भांडवली खचª कमी करÁयासाठी, Óयाजाचा भार कमी करÁयासाठी आिण अिधक जलद
āेक-इÓहन साÅय करÁयासाठी भांडवली खचª करताना Âयांचा फायदा घेÁयासाठी या
सबिसडी आिण ÿोÂसाहनांबĥल जागłक असणे महÂवाचे आहे.
सरकारĬारे िदलेली मदत आिण ÿोÂसाहनांचे ÿकार खालीलÿमाणे आहेत:
आिथªक सहाÍय आिण ÿोÂसाहन:
१. तीन वषा«ची कर सवलत:
उīोजकìय ÿकÐपांना अÂयंत आवÔयक चालना देÁयासाठी, सरकारने क¤þीय अथªसंकÐप
२०१६-१७ मÅये घोिषत केले कì कायाªकìदê¸या पिहÐया तीन वषा«साठी, सरकार १००
ट³के कर सूट वजावट देईल. तीन वषा«¸या कर सवलती फĉ अशा उīोगांसाठी उपलÊध
आहेत जे Öटाटª-अप Ìहणून िडपाटªम¤ट ऑफ इंडिÖůयल पॉिलसी अँड ÿमोशन
(डीआयपीपी) मÅये नŌदणीकृत आहेत आिण तंý²ानाĬारे चालिवÐया जाणायाª नािवÆयपूणª munotes.in

Page 98

उīोजकता ÓयवÖथापन
98 उÂपादने आिण सेवां¸या नािवÆयपूणª, उपयोजन, िवकास िकंवा Óयापारीकरणात गुंतलेले
आहेत. िशवाय, एमएटीसाठी, पाýता ÿाĮ करणाöया Öटाटª-अÈसना पिहÐया तीन वषा«¸या
नÉयावर कोणताही कर भरावा लागणार नाही (िकमान पयाªयी कर).
२. २०% कॅिपटल गेन टॅ³स/ भांडवली नफा कर सूट:
२०% कॅिपटल गेन टॅ³स/भांडवली नफा कर हा भांडवली मालम°े¸या िवøìतून
िमळणाöया उÂपÆनावर आकारला जातो जसे कì Öटॉक आिण बाँड्स. सरकारने अलीकडे
२०% भांडवली नफा कर सूट देÁयाची तरतूद सुł केली आहे. या पयाªयासाठी Öटाटª-अप
अनेक िदवसांपासून मागणी करत होते. या तरतुदीपूवê भारतीय Öटाटª-अपमधील बहòतेक
गुंतवणूक मॉåरशसमधून वळिवÁयास भाग पाडÁयात आली कारण दुहेरी कर टाळÁया¸या
करारातील अटéमुळे, तेथे केलेÐया गुंतवणुकìवरील भांडवली लाभ कर माफ करÁयात
आला होता.
३. उलाढाल कर:
नवीन मॅÆयुफॅ³चåरंग एंटरÿाइजेस २०% कर, तसेच उपकर आिण अिधभारा¸या अधीन
आहेत, जो सरकारने लादला आहे. दुसरीकडे $५० दशल±पे±ा कमी वािषªक महसूल
असलेÐया कंपÆयांनी २९ ट³के कर भरावा. Ł. ५० कोटéपे±ा कमी महसूल असलेÐया
छोट्या आिण मÅयम आकारा¸या Óयवसायावर २५% दराने कर आकारला जातो.
िशवाय, नफा-संबंिधत कर सवलतीचा दावा करÁयाची कालमयाªदा ५ वłन ७ वषा«पय«त
वाढवÁयात आली आहे. सरकार¸या या कारवाईचा देशभरातील सुमारे ६.६७ लाख
Óयवसायांना फायदा होणार आहे.
४. ईपीएफमÅये सरकारी योगदान:
सरकार आता तीन वषा«¸या कालावधीसाठी ईपीएफ (कमªचारी भिवÕय िनवाªह िनधी) मÅये
८.३३ ट³के योगदान देईल. पूवê, योगदान कमªचाöयां¸या मूळ वेतना¸या १२ ट³के होते.
ही कृती पुढील तीन वषा«साठी सुŁवातीचा खचª १२% कमी कłन अनेक कंपÆयांना सुलभ
करेल, तसेच पाý लोकांना आकिषªत करÁयाची श³यता ÿदान करेल कारण उमेदवारांना
नोकरीत Öथैयª / िÖथरता िमळेल. याचा लाभ घेÁयासाठी अनेक Óयवसायांनी ईपीएफओ
मÅये नŌदणी करÁयास सुŁवात केली आहे.
५. अनुमािनत कर:
सवª Óयवसाय मालकांना िहशोबाची पुÖतके ठेवणे आवÔयक आहे. तथािप, अनुमािनत कर
आकारणी मॉडेल अंतगªत, Óयवसायावरील भार कमी करÁयासाठी , खाते पुÖतके ठेवणे
आवÔयक नाही. ही योजना िकमान ८% वािषªक उÂपÆन असलेÐया ÿÂयेकासाठी खुली
आहे. तथािप, एखाīा Óयĉìचे उÂपÆन ८% पे±ा जाÖत असÐयास, उ¸च /जाÖतीचा दर
घोिषत केला जाऊ शकतो. िशवाय, ही योजना २ कोटी Łपयांपय«तची उलाढाल असलेÐया
सवª लहान Óयावसाियकांसाठी आिण ५० लाख Łपयांपय«त एकूण उÂपÆन असलेÐया
Óयावसाियकांसाठी उपलÊध आहे. सरकार¸या "Öटाटª-अप इंिडया" पुढाकाराचा भाग Ìहणून
या सवª उपøमांची घोषणा क¤þीय अथªसंकÐप २०१६-१७ मÅये करÁयात आली. ही धोरणे munotes.in

Page 99

उīोजकता िवकासास सहाÍय आिण ÿोÂसाहन - I
99 इ¸छुक उīोजकांना आवÔयक ÿोÂसाहन देÁया¸या उĥेशाने तयार करÁयात आली होती.
भारतात अिधक नोकöया िनमाªण करÁया¸या उĥेशाने ही 'मेक इन इंिडया' योजनेची
उपकंपनी आहे. ही Öटाटª-अप कर सुधारणा िनःसंशयपणे Öटाटª-अपला खूप आवÔयक
चालना देईल.
६.२.५ मंýालये/िवभाग/संÖथांकडून आिथªक सहाÍय:
१. लघु उīोग मंýालय:
यात लहान-उīोगांसाठी अनेक आिथªक सहाÍय कायªøम आहेत. या युिनट्सना Âयांचे
तंý²ान अपúेड/®ेणी सुधाåरत करÁयासाठी, øेिडट िलं³ड कॅिपटल सबिसडी योजना
आहे. दुसरी योजना - आईएसओ ९०००/ आईएसओ १४००१ ÿमाणपý िमळिवÁया¸या
खचाªसाठी युिनट्सची परतफेड करते.
२. अपारंपåरक ऊजाª ąोत मंýालय:
हे मंýालय संशोधन आिण िवकासाĬारे अ±य ऊजाª तंý²ान िवकास आिण मनुÕयबळ
िवकासाला ÿोÂसाहन देते.
३. अÆन ÿिøया उīोग मंýालय:
अÆन ÿिøया उīोग मंýालय अÆन ÿिøया ±ेýाचे आधुिनकìकरण, युिनट्सचे तांिýक
सुधारणा आिण इतर ÿकÐपांसाठी ÿकÐप खचाª¸या २५% ते ३३.३३% पय«त आिथªक
सहाÍय ÿदान करते.
४. भारतीय लघु उīोग िवकास बँक (सीडबी):
बँक लहान-मोठ्या संÖथांना Âयां¸या कायाªचे आधुिनकìकरण आिण सुधारणा करÁयासाठी
िव°पुरवठा आिण इतर समथªन ÿणालीसह मदत करते.
५. राºय िव°ीय महामंडळे जे िवशेष एसएसआय योजना ÿदान करतात:
हे राºय-Öतरीय िव°ीय कॉपōरेशन िविवध ÿकार¸या उīोजकां¸या गरजा पूणª करÁयासाठी
कजª, िवशेष िव°पुरवठा आिण बीज भांडवल यांसारखे उīोजक-अनुकूल कायªøम
आयोिजत कłन लहान आिण मÅयम -आकारा¸या Óयवसायांना ÿोÂसाहन देÁयासाठी मदत
करते.
उīोजकता िवकासासाठी ÿोÂसाहनाÂमक सहाÍय :
ÿमोशनल एजÆसी / ÿचार संÖथा अशा संÖथा आहेत ºया उīोजकांना Âयां¸या
Óयवसाया¸या Öटाटª-अपमÅये मदत करÁयासाठी िकंवा साहाÍय करÁयासाठी समिपªत
असतात. ÿÂयेक Óयवसायाला येणाöया सुŁवाती¸या अडचणéचा सामना करÁयासाठी ,
अनेक तंýांचा वापर कłन ते उīोजका¸या संÖथांची जािहरात करतात. िशवाय, जािहरात
कंपÆयांĬारे िनयोिजत केलेली बहòसं´य धोरणे िसĦ झालेली आिण सÂय आहेत, ºयामुळे
उīोजकांना फायदा होतो. munotes.in

Page 100

उīोजकता ÓयवÖथापन
100 क¤þ सरकारने Öथापन केलेÐया िविवध ÿमोशनल एजÆसéमÅये/ ÿचार संÖथांमÅये
पुढील गोĶéचा समावेश आहे:
 लघु उīोग िवकास संÖथा (एसआयडीओ)
 ÓयवÖथापन िवकास संÖथा (एमडीआय )
 भारतीय उīोजकता िवकास संÖथा (ईडीआय)
 अिखल भारतीय लघु उīोग मंडळ (एआयएसएसआयबी)
 राÕůीय उīोजकता आिण लघु Óयवसाय िवकास संÖथा (एनआयईएसबीयूडी)
 राÕůीय लघु उīोग िवÖतार ÿिश±ण संÖथा
 नॅशनल Öमॉल इंडÖůीज कॉपōरेशन िलिमटेड (एनएसआयसी) (वरील सवª ४.३ मÅये
तपशीलवार ÖपĶ केले आहे)
िवपणन सहाÍय योजना : सूàम, लघु आिण मÅयम उīोग मंýालय
 योजनेची िविवध उिĥĶे पुढीलÿमाणे आहेत.
 एमएसएमईची िवपणन ±मता आिण ÖपधाªÂमकता सुधारणे
 एमएसएमई¸या ±मतांवर ÿकाश टाकणे / हायलाइट करणे
 एमएसएमई ला सīिÖथतीबĥल आिण Âयाचा Âयां¸या कायाªवर कसा पåरणाम होतो,
याबĥल मािहती देणे
 एमएसएमईंना Âयां¸या वÖतू आिण सेवां¸या िवपणन सोपे करÁयाकरीता संघ /
कंसोिटªया तयार करणे.
 एमएसएमईंना ÿमुख संÖथाÂमक úाहकांशी संवाद साधÁयासाठी एक जागा देणे.
 सरकार¸या अनेक कायªøमांचा ÿसार/ÿचार करणे.
 सूàम, लघु आिण मÅयम आकारा¸या Óयवसायांची िवपणन कौशÐये सुधारणे. सामाÆय
®ेणीसाठी हवाई भाडे, जागा भाडे आिण िशिपंग/वाहतूक शुÐकासाठी जाÖतीत जाÖत
सहाÍय (पूवō°र ±ेý/मिहला/एससी/एसटी ®ेणीतील उīोग वगळता) लॅिटन अमेåरका इतर देश सूàम उपøम Ł. २.४० लाख Ł. २.०० लाख लघु उīोग Ł. २.१० लाख Ł. १.७५ लाख मÅयम उīोग Ł. १.२५ लाख Ł. १.०० लाख munotes.in

Page 101

उīोजकता िवकासास सहाÍय आिण ÿोÂसाहन - I
101 जािहरात, ÿिसĦी आिण थीम पॅÓहेिलयन: वरील चार उपशीषाªखाली एकूण अनुदाना¸या
२०% जाÖतीत जाÖत Ł. २० लाख.
६.२.६ उīोजकता िवकासासाठी िवपणन आिण संÖथाÂमक सहाÍय:
एनएसआयसी हा भारत सरकारचा सूàम, लघु आिण मÅयम उīोग मंýालय (एमएसएमई)
अंतगªत असलेला उपøम आहे. एनएसआयसी चे उिĥĶ भारतातील एसएसआय आिण
एमएसएमई कंपÆयां¸या वाढीस ÿोÂसाहन, सहाÍय आिण मदत हे आहे. कंपनीचे यश िनिIJत
करÁयासाठी माक¥िटंग हा महßवाचा पैलू आहे. मोठ्या कॉपōरेशनकडे िवपणन संसाधने
आहेत. दुसरीकडे, एसएसआय आ िण एमएसएमई युिनट्सकडे मोठ्या कॉपōरेशÆस¸या
बरोबरीने माक¥िटंग ऑपरेशÆसमÅये गुंतÁयासाठी संसाधने आिण मदतीची कमतरता आहे.
पåरणामी, एसएसआय आिण एमएसएमई युिनट्ससाठी एनएसआयसी माक¥िटंग सपोटª
Öकìम अंतगªत, एनएसआयसी एसएसआय आिण एमएसएमई युिनट्सना मोठ्या
Óयवसायांसह समान पातळीवर Öपधाª करÁयास मदत करÁयासाठी खालील फायदे देते:
१. एनएसआयसी Ĭारे इतर देशांमÅये आयोिजत केलेÐया आंतरराÕůीय तंý²ान
ÿदशªनांमÅये सहभाग:
ůेड शो िकंवा ÿदशªनांमÅये ÿदशªनाची जागा भाड्याने देणे वाÖतिवक खचाª¸या ७५% पय«त
खचª असू शकतो. ईशाÆयेकडील एसएसआय िकंवा एमएसएमई उपøम, िकंवा मिहला
िकंवा एससी / एसटी उīोजक, वाÖतिवक शुÐका¸या ९५% पय«त मदत ÿाĮ कł
शकतात.
मालवाहतूक: वाÖतिवक खचª, पाठवलेÐया मालासाठी कमाल Ł.२५,०००/- ÿित
उīोजक.
िवमान भाडे: åरटनª इकॉनॉमी ³लास भाड्यात ७५% पय«त सूट (Óयवसायातील एका
ÿितिनधीसाठी). ईशाÆयेकडील एसएसआय िकंवा एमएसएमई उपøम, िकंवा मिहला िकंवा
एससी / एसटी उīोजक , वाÖतिवक शुÐका¸या ९५% पय«त मदत ÿाĮ कł शकतात.
पूवªगामी अनुदाने सूàम उīोगांसाठी Ł.२.२५ लाख, लघु उīोगांसाठी Ł.२.०० लाख
आिण मÅयम Óयवसायांसाठी Ł.१.५० लाखांपय«त मयाªिदत आहेत.
२. इतर देशांमÅये आयोिजत केलेÐया आंतरराÕůीय Óयापार शो आिण ÿदशªनांमÅये
सहभाग:
ůेड शो िकंवा ÿदशªनांमÅये ÿदशªनाची जागा भाड्याने देणे. वाÖतिवक खचाª¸या ७५% पय«त
खचª असू शकतो. ईशाÆयेकडील एसएसआय िकंवा एमएसएमई उपøम, िकंवा मिहला िकंवा
एससी / एसटी उīोजक , वाÖतिवक शुÐका¸या ९५% पय«त मदत ÿाĮ कł शकतात.
मालवाहतूक: वाÖतिवक खचª, पाठवलेÐया मालासाठी कमाल Ł.२०,०००/- ÿित
उīोजक. िवमान भाडे: परती¸या इकॉनॉमी ³लास¸या भाड्यावर ८५% सूट (एका
Óयवसायातील एका ÿितिनधीसाठी). ईशाÆयेकडील एसएसआय िकंवा एमएसएमई उपøम,
िकंवा मिहला िकंवा एससी / एसटी उīोजक, वाÖतिवक शुÐका¸या ९५% पय«त मदत ÿाĮ munotes.in

Page 102

उīोजकता ÓयवÖथापन
102 कł शकतात. इतर सबिसडी: मंजूर अनुदाना¸या २०% सह जािहराती, ÿचार आिण थीम
पॅÓहेिलयनमÅये Ł.५ लाखांपय«त वापरता येईल.
३. इतर संÖथा, Óयापारी संघटना िकंवा सरकारी संÖथांनी लावलेÐया ÿदशªनांचे
सहÿायोजकÂव :
देशातील एमएसएमईला ÿोÂसाहन देÁयासाठी, एनएसआयसीसह -ÿायोजक आिण इतर
संÖथा, उīोग संघटना िकंवा सरकारी एजÆसीĬारे आयोिजत ÿदशªन िकंवा Óयापार
मेÑयांमÅये सहभागी होऊ शकते. एनएसआयसीसह-ÿायोजकÂवासाठी पाý होÁयासाठी ,
मेÑयामÅये ÖटॉÐस/दुकानांसाठी राखीव िकमान ५००० चौरस फूट जागा आिण िकमान
५० एमएसएमई युिनट्स सहभागी असणे आवÔयक आहे. िशवाय, मंýालया¸या ÿचाराÂमक
आिण इतर योजनांबĥल मािहती देÁयासाठी आयोजकाने िकमान १०० Ö³वेअर फूटचा
Öटॉल एनएसआयसीला पुरवणे आवÔयक आहे. सह-ÿायोजकÂवाची र³कम खालीलÿमाणे
आहे:
 'अ' वगª शहरां¸या बाबतीत ही र³कम Ł.५ लाख आहे.
 'ब' वगª शहरां¸या बाबतीत ही र³कम Ł.३ लाख आहे.
 'क' वगª शहरां¸या बाबतीत ही र³कम दोन लाख Łपये आहे.
 úामीण भागा¸या बाबतीत ही र³कम Ł. १ लाख आहे.
ÿायोजकÂवाचा वापर ÿदशªन úाउंड/हॉल भाड्याने घेणे, Öटॉल उभारणे, ÿिसĦी
इÂयादéसाठी केला पािहजे आिण िनÓवळ खचाª¸या (एकूण खचª - एकूण उÂपÆन) ४०% पे±ा
जाÖत नसावा.
४. खरेदीदार-िवøेÂया¸या सभांना उपिÖथती:
मोठ्या खरेदीदारांना आिण सरकारी िवभागांना एसएसआय आिण एमएसएमई कंपÆयांसह
एकाच Óयासपीठावर एकý आणÁयासाठी खरेदीदार-िवøेÂया¸या बैठका घेतÐया जातात.
एनएसआयसी सामाÆयत: उīोग समूह आिण इतर सरकारी एजÆसी यांसार´या इ¸छुक
प±ां¸या सहकायाªने खरेदीदार-िवøेता संमेलनाचे आयोजन करते. एनएसआयसी
खरेदीदार-िवøेÂया¸या मीिटंगचे वेळापýक अगोदरच बनवते आिण Âयांना ÿिसĦी देते.
ईशाÆय िवभागातील उīोजक िकंवा मिहला िकंवा खरेदीदार-िवøेता संमेलनामÅये सहभागी
होणायाª एससी / एसटी ®ेणीतील एसएसआय िकंवा एमएसएमई युिनट्ससाठी, खालील
साहाÍय उपलÊध आहे:
 सूàम उपøम: ९५%
 लघु उīोग: ८५%
 मÅयम उīोग: ५०
munotes.in

Page 103

उīोजकता िवकासास सहाÍय आिण ÿोÂसाहन - I
103 ५. िवपणन ÿचार कायªøम आिण सघन मोिहमा (इंटेिÆसÓह कॅÌपेÆस):
एमएसएमई¸या फायīांिवषयी मािहती देÁयासाठी देशभर ÿचार कायªøम आयोिजत केले
जातात, जेथे नवकÐपना, गुणव°ा मानके आिण कंपनी िवकासा¸या ²ानाची देवाणघेवाण
केली जाते. योजना खालीलÿमाणे सहाÍय देते:
 ‘अ’ वगª शहरां¸या बाबतीत Ł.80,000.
 ‘ब’ वगª शहरां¸या बाबतीत Ł.48,000.
 ‘क’ वगª शहरां¸या बाबतीत Ł.32,000.
 úामीण भागा¸या बाबतीत Ł. 16,000
एनएसआयसी ही अिधकृत संÖथा आहे िज¸याकडे माÆयता अिधकार आहे आिण ÿÂयेक
कायªøमाचे Öøìिनंग (तपासणी करÁयाचा अिधकार )आहे. ÿशासकìय शुÐक एकतर
एमएसएमई आिण एनएसआयसी यां¸यात िकंवा एकट्या एमएसएमई Ĭारे समान रीतीने
सामाियक केले जाईल / िवभागले जाईल.
६.३ सारांश हे युिनट भारतात उīोजकतेसाठी उपलÊध असलेÐया िविवध ÿोÂसाहन आिण जािहरात
योजनांवर ल± क¤िþत करते. भारत सरकारने आगामी उīोजकांना आिथªक,
ÿोÂसाहनाÂमक आिण िवपणन सहाÍय ÿदान करणायाª िविवध योजना सुł कłन, मंýी
Öतरावर सहाÍय ÿदान कłन , उīोजकते¸या पåरसंÖथे¸या िवकासासाठी उÂकृĶ कायª
केले आहे.
६.४ ÖवाÅयाय Öतंभ जुळवा / जोड्या जुळवा. गट अ गट ब १. इंटरनेट सबिसडी अ. लघु Óयवसाय िवकास २. ÿिश±ण ब. मुदत कजª ३. एसआयडीओ क. ÿदेश िवकास ४. डीआयसी ड. िवपणन ५. पदोÆनती इ. सहाÍय
उ°र: (१- ब, २ – ड , ३ – अ, ४ – क, ५- इ)
munotes.in

Page 104

उīोजकता ÓयवÖथापन
104 १) िविशĶ कालावधी¸या (टाईम बॉउंड) सबिसडी आिण ÿोÂसाहनांचा वापर करÁयाबĥल
तुमचे मत ÖपĶ करा?
२) वैिशĶ्यपूणª ÿोÂसाहने ÖपĶ करा
३) ÿोÂसाहने आिण सबिसडी यांची काय गरज / आवÔयकता आहे?
४) उīोजकांना देÁयात येणारी वेगवेगळी ÿोÂसाहने आिण सुिवधा समजावून सांगा.
६.५ संदभª १. अिनल कुमार एस., पूिणªमा एस.सी., िमनी के. अāाहम, जय®ी. के. (२००३),
२. उīोजकता िवकास (पीपी - ६४-६६). नवी िदÐली, Æयू एज इंटरनॅशनल पिÊलशसª.
३. भौिमक एस.आर , भौिमक एम (२००८), उīोजकता (१४-१६). नवी िदÐली, Æयू एज
इंटरनॅशनल पिÊलशसª.
*****

munotes.in

Page 105

105 ७
उīोजकता िवकासास सहाÍय आिण ÿोÂसाहन - II
ÿकरण संरचना
७.० उिĥĶे
७.१ ÿÖतावना
७.२ एनपीएसडी
७.३ उīोजकता िवकासास मदत करणाöया संÖथा
७.४ उīोजकता िवकासास सहायके
७.५ बँका/िव°ीय संÖथांची भूिमका
७.६ सूàम आिण लघु उīोगांना ÿोÂसाहन देÁयास धोरणाÂमक उपाय
७.७ ÿगत सुÿिसĦ मिहला उīोजक
७.८ ÓयिĶ-अÅययन
७.९ Öटाटª अप इंिडया योजना
७.१० सारांश
७.११ ÖवाÅयाय
७.१२ संदभª
७.० उिĥĶे १. उīोजकते¸या संदभाªत िवīाÃया«ना एनएसपीडी ची - उīोजकता िवकासासाठी
असलेÐया सरकार¸या महßवा¸या धोरणांची जाणीव कłन देणे
२. िवīाÃया«ना उīोजकता िवकासासाठी उपलÊध संÖथाÂमक सहाÍय ÿणालीची जाणीव
कłन देणे
७.१ ÿÖतावना रोजगार िनिमªती आिण राÕůीय िवकासामÅये उīोजकता िवकासाला अपार महßव आहे. हे
ल±ात घेऊन भारत सरकारने धोरणाÂमक चौकट (पॉिलसी Āेमवकª) तयार केली आहे
आिण उīोजकता िवकासा¸या समथªनाथª िविवध संÖथा देखील Öथापन केÐया आहेत. या
ÿकरणामÅये आपण धोरणाÂमक चौकट (पॉिलसी Āेमवकª) आिण सहाÍयक संÖथांबĥल
जाणून घेणार आहोत.
munotes.in

Page 106

उīोजकता ÓयवÖथापन
106 ७.२ एनएसपीडी – (कौशÐय िवकास आिण उīोजकता २०१५ राÕůीय धोरण)  कौशÐय िवकासाबाबत राÕůीय धोरण सुŁवातीस २००९ मÅये तयार करÁयात आले
होते आिण Âयाने देशभरातील कौशÐय िवकास ÿयÂनांसाठी पायाभरणीचे काम केले.
 Öथूल वातावरणातील बदल, तसेच देशातील िविवध कौशÐय िवकास कायªøमां¸या
अंमलबजावणीतून आलेले अनुभव यांनी कालांतराने धोरणाÂमक बदल करÁयास भाग
पाडले.
 पåरणामी, २००९ ¸या धोरणानंतर २०१५ चे राÕůीय कौशÐय िवकास धोरण तयार
करÁयात आले. २ जुलै २०१५ रोजी, कौशÐय िवकास आिण उīोजकतेसाठी,
भारताचे पिहले एकािÂमक राÕůीय धोरण जाहीर करÁयात आले.
ŀĶी / दूरŀĶी:
Óयापक Öतरावर कौशÐयाधाåरत स±मीकरणाची पåरसंÖथा Âवरीत िवकिसत करणे, आिण
देशातील सवª नागåरकांसाठी शाĵत उपजीिवका सुिनिIJत कłन, पायाभूत मालम°ा आिण
रोजगार िनमाªण कł शकणायाª नवकÐपना-आधाåरत उīोजकते¸या संÖकृतीला ÿोÂसाहन
देणे.
कौशÐय िवकासासाठी पॉिलसी Āेमवकª:
१. आकां±ा / महÂवाकां±ा:
कौशÐय िवकास देशातील तŁणांसाठी ÿेरणादायी तसेच रोजगार±म बनवÁयाचे काम
करते.
२. ±मता:
±मता िनिमªचे कायª हे खाजगी ±ेýातील ÿिश±ण संÖथा, औīोिगक अंतगªत ÿिश±ण
संÖथा, सरकारी आिण खाजगी आईटीआई , टूल łम आिण शाळा, महािवīालये आिण
पॉिलटेि³नक मधील बहò कौशÐय संÖथांĬारे तयार केले जाते.
३. गुणव°ा:
ÿिश±णा¸या गुणव°ेचे मूÐयमापन करÁयासाठी िवīाÃया«ची स±मता, पåरणाम आिण
रोजगार±मता वापरली जाऊ शकते. गुणव°ा सुधारÁयासाठी, खालील मापदंड Öथािपत
केले आहेत.
 राÕůीय कौशÐय पाýतांमÅये गुणव°ा हमी आराखडा समािवĶ आहे.
 राÕůीय कौशÐय पाýता Āेमवकª बाजार-संबंिधत ÿिश±ण कायªøम
 बहòआयामी कुशल कामगारां¸या गितशीलतेला ÿोÂसाहन देणे. munotes.in

Page 107

उīोजकता िवकासास सहाÍय आिण ÿोÂसाहन - II
107  आधीचे िश±ण माÆय देणे.
 अËयासøमात सुसंगतता आणणे.
 सॉÉट िÖकÐस आिण कॉÌÈयुटर ²ान वाढिवणे.
४. िसनजê / समÆवय:
क¤þ सरकारची िविवध मंýालये, िवभाग आिण एजÆसé¸या कौशÐय िवकास कायªøमांसाठी
पाýता िनकष, ÿिश±णाचा कालावधी , ÿिश±णासाठी जाÖतीचा िनधी , पåरणाम, देखरेख
आिण ůॅिकंग यंýणा यांचा समावेश होतो.
५. एकýीकरण आिण ÓयÖतता:
कुशल कामगारांना रोजगारा¸या संधी िमळतील याची खाýी करÁयासाठी उīोगाने
महßवाची भूिमका बजावणे आवÔयक आहे.
६. आंतरराÕůीय सहयोग आिण जागितक भागीदारी:
आंतरराÕůीय सहयोग आिण जागितक भागीदारéचे मूलभूत उिĥĶ जगभरातील सवō°म
पĦतéचा वापर करणे हे आहे.
७. पोहोच आिण समथªन:
पुरवठा आिण मागणी जोडणे हे कौशÐय उīोगातील सवाªत कठीण कामांपैकì एक आहे.
इतर गोĶéबरोबरच , कौशÐयाची मागणी आिण पुरवठा या दोहŌचे एकिýकरण Ìहणून कायª
करÁयासाठी ®म बाजार मािहती ÿणाली Öथापन केली गेली, ºयामुळे बाजारपेठेतील
मािहतीची िवषमता दूर होऊन पुरवठा आिण मागणी यां¸या संबंधात मदत होईल.
८. आईसीटी स±मीकरण:
केवळ िāक अँड मोटाªर सुिवधांचा ÿचार केÐयाने िकंवा िनिमªती केÐयाने कौशÐय िवकास
िøया बदलÁयासाठी आवÔयक गती आिण ÿमाण िमळू शकणार नाही.
९. मिहला कौशÐय िवकास:
मिहलांचा सहभाग आिण एकýीकरण सुिनिIJत करÁयासाठी मोबाईल ůेिनंग युिनट्स,
लविचक / सोयी¸या दुपार¸या बॅचेस आिण पåरसरातील Öथािनक गरजांनुसार ÿिश±ण
देणे. पंचायत Öतरावर कौशलवधªन क¤þे Öथापन करÁयास राºय सरकारांकडून ÿोÂसाहन
देणे.
७.३ उīोजकता िवकासास मदत करणाöया संÖथा नॅशनल इिÆÖटट्यूट फॉर एंटरÿेÆयोरिशप अँड Öमॉल िबझनेस डेÓहलपम¤ट: नॅशनल
इिÆÖटट्यूट फॉर एंटरÿेÆयोरिशप अँड Öमॉल िबझनेस डेÓहलपम¤ट ही कौशÐय िवकास
आिण उīोजकता मंýालयाची ÿमुख संÖथा आहे, जी ÿिश±ण, सÐला आिण संशोधनाĬारे munotes.in

Page 108

उīोजकता ÓयवÖथापन
108 उīोजकता आिण कौशÐय िवकासाला चालना देÁयासाठी समिपªत आहे. ÿिश±कांचे
ÿिश±ण, ÓयवÖथापन िवकास कायªøम, आिण उīोजकता -कम-कौशÐय िवकास कायªøम,
उīोजकता िवकास कायªøम आिण समूह हÖत±ेप हे संÖथेचे काही मु´य कायªøम आहेत.
परराÕů मंýालया¸या आ®याने, संÖथा सिøयपणे आईटीईसी राÕůातील सहभागéसाठी
आंतरराÕůीय ÿिश±ण देत आहे. २००७-०८ पासून ही संÖथा आिथªकŀĶ्या Öवयंपूणª
आहे.
संÖथेने िदलेÐया मदतीची उदाहरणे:
संÖथे¸या ÿमुख िøयांमÅये हे समािवĶ आहे:
१. ÿिश±ण:
संÖथे¸या ÿिश±ण कायªøमांमÅये, इतरांसह, ÿिश±कांचे ÿिश±ण कायªøम, ÓयवÖथापन
िवकास कायªøम, िवभाग ÿमुख आिण वåरķ एि³झ³युिटÓहसाठी ओåरएंटेशन कायªøम,
उīोजकता िवकास कायªøम, उīोजकता-सह-कौशÐय िवकास कायªøम आिण िविवध
लàय गटांसाठी खास िडझाइन केलेले ÿायोिजत कायªøम / िøया, यांचा समावेश होतो
२. संशोधन/मूÐयांकन अËयास:
ÿाथिमक/मूलभूत संशोधनाÓयितåरĉ, संÖथेने िविवध सरकारी योजना/कायªøमांचे
पुनरावलोकन/मूÐयांकन करणे, ÿिश±ण गरजांचे मूÐयांकन करणे (कौशÐय अंतर/ दरी
अËयास), आिण इतर गोĶéबरोबरच औīोिगक संभाÓय सव¥±ण करणे. या कायªøमांचे
एकंदर उिĥĶ संपूणª देशात उīोजकतेला चालना देणे हे आहे.
३. अËयासøम / पाठ्यøम िवकास:
संÖथेने उīोजकता िवकास कायªøमां¸या संÖथेसाठी ÿाłप अËयासøम तयार केला आहे.
हे सामाÆय ÿिश±ण कायªøमां¸या मानकìकरणात देखील मदत करते.
४. ÿकाशन आिण ÿिश±ण सहाÍय:
संÖथेने उīोजकता आिण संबंिधत िवषयांवर अनेक पुÖतके ÿकािशत केली आहेत. संÖथा
एक ýैमािसक िनयतकािलक ÿकािशत करते ºयामÅये संÖथेचे उपøम, उपलÊधी आिण
देशा¸या उīोजकìय ŀÔयातील हÖत±ेप यावर ÿकाश टाकला जातो.
५. समूह हÖत±ेप:
िविवध भूिमकांमÅये, संÖथेने समूहांमÅये िवकासाÂमक कायªøम (सॉÉट आिण हाडª
इंटरÓह¤शन) पार पाडÁयात सिøय सहभाग घेतला आहे. आतापय«त, संÖथेने २४
औīोिगक समूहांशी Óयवहार केला आहे.
६. ऑनलाइन आिण इले³ůॉिनक लिन«ग मॉड्यूल:
उīोजकता िवकास कायªøमांसाठी, संÖथेने एक ई-लिन«ग मॉड्यूल (िहंदी आिण
इंúजीमÅये) तयार केले आहे. हे मॉड्यूल िविवध राºयांमÅये उपलÊध कłन देÁयात आले munotes.in

Page 109

उīोजकता िवकासास सहाÍय आिण ÿोÂसाहन - II
109 होते. ऑनलाइन िश±णाचे िचý देखील समािवĶ केले आहे. सायबर िस³युåरटी,
कÌयुिनकेशन िÖकÐस, जावा, पसªनॅिलटी डेÓहलपम¤ट, मॅथेमॅिटकल मॉडेिलंग, वेब
िडझायिनंग आिण ³लाउड कॉÌÈयुिटंग. रोजगार±मता आिण जीवन कौशÐय, िकरकोळ
(िवøì) आिण उīोजकता हे संÖथे¸या मॉड्यूÐसमÅये आहेत
७. डेहराडून ÿादेिशक कायाªलय:
िवशेषत: उ°राखंड आिण उ°र ÿदेशमधील लाभाÃया«ना संशोधन आिण ÿिश±ण आिण
सÐला सेवा ÿदान करते.
८. एंटरÿाइझ िनिमªतीसाठी मागªदशªन आिण ÿिश±णाथêंना रोजगार सहाÍय:
संÖथा Öवयंरोजगारात ÖवारÖय असलेÐया Óयĉéना मागªदशªन करते आिण जर Âयांनी
Öवयंरोजगार िनवडला नाही तर Âयांना योµय वेतनाचा रोजगार शोधÁयात मदत करते. या
कारणाÖतव, रोजगार मेळा (मेÑयांचे) संभाÓय कमªचारी आिण ÿिशि±त कमªचाया«ना संवाद
साधÁयासाठी एक मंच उपलÊध कłन देते.
९. आंतरराÕůीय उपøम:
ही संÖथा परराÕů मंýालया¸या फेलोिशÈस अंतगªत इतर देशांतील सहभागéसाठी आठ
आठवड्यांचे ÿिश±ण कायªøम ÿदान करते. यािशवाय, संÖथा आंतरराÕůीय एजÆसéसाठी
िवशेष/िवनंती ÿिश±ण कायªøम आखते आिण अंमलात आणते आिण परदेशी देशांना
सÐला सेवा ÿदान करते, मु´यÂवे िविवध ±ेýां¸या आिथªक ±मतेचे मूÐयांकन करÁयासाठी,
एखाīा आप°ी नंतर Âयाचे अिÖतÂव सुिनिIJत करÁयासाठी ÿोúाममÅये तंý²ानाचा
समावेश केला जात आहे.
१०. सÐलागार सेवा (राÕůीय आिण आंतरराÕůीय):
उīोजकता सÐला सेवा ÿदान करणे, मु´यतः एमएसएमईना. ही (संÖथा) सावªजिनक िकंवा
खाजगी ±ेýातील, उīोजकता िश±णात गुंतलेÐया इतर संÖथांना सहाÍय आिण सÐला
ÿदान करते. उīोजकता आिण एमएसएमई या दोÆही क¤þ आिण राºय सरकारांना तसेच
परदेशी सरकारांना सÐला देणे, हे ितचे काम आहे.
अलीकडील कामिगरी:
संÖथेने ऑनलाइन ÿिश±ण कायªøमांसाठी यशÖवीåरÂया सामúी तयार केली आहे, तसेच
ती िविवध बाजार -चािलत ऑनलाइन ÿिश±ण कायªøमांसाठी सामúी आिण अËयासøम
भांडाराचा िवÖतार करत आहे.
कोिवड-१९ पåरिÖथतीचा सामना करÁयासाठी इंटरनेटĬारे सूचना देÁयासाठी संÖथेने बदल
केला आहे. पीएमकेवीवाई भागीदार संÖथांसाठी ÿिश±कांचा ÿिश±ण कायªøम,
उīोजकता, जीवन कौशÐये आिण संर±ण मंýालया¸या ÿिश±ण महासंचालनालयासाठी
åरटेल टीम लीडर वरील ईएसडीपी यासारखे संÖथेचे बहòतेक ÿिश±ण िडिजटल ऑनलाइन munotes.in

Page 110

उīोजकता ÓयवÖथापन
110 Èलॅटफॉमªवर चालू झाले आहेत / वळले आहे. िडिजटल चॅनेलĬारे उīोजकता ÿिश±ण
देÁयासाठी संÖथा इतर राÕůीय आिण आंतरराÕůीय संÖथांशी चचाª करत आहे.
उिĥĶे:
एनआईईएसबी यूडी ही एक उ¸च-Öतरीय संÖथा आहे जी भारत सरकार¸या कौशÐय
िवकास आिण उīोजकता मंýालयाला जबाबदार आहे / अहवाल देते.
१. संभाÓय आिण वतªमान उīोजकांना ओळखणे, ÿिश±ण देणे, समथªन देणे आिण
Âयांची नŌदणी करणे या ÿिøयेचे मानकìकरण, ÿमािणतीकरण करणे.
२. उīोजकता िवकासाशी संबंिधत ÿिश±ण आिण इतर उपøम आयोिजत करÁयासाठी
संÖथा आिण संघटनांना मदत करणे आिण Âयांना ÿोÂसाहन देणे.
३. उīोजकता िवकासा¸या ÿिøयेचे मूÐयांकन आिण ती विधªत करÁयासाठी तसेच
िविवध सामािजक Öतरांवर Âयाचा ÿभाव मोजÁयासाठी सवō¸च राÕůीय संसाधन
संÖथा Ìहणून कायª करणे.
४. उīोजकता आिण कौशÐय िवकासाशी संबंिधत संशोधन आिण दÖतऐवजीकरण
ÿयÂनांची ÓयवÖथा कłन, ÿिश±क, ÿवतªक आिण उīोजकांना महßवपूणª ²ान आिण
समथªन देणे.
५. सवªसमावेशक वातावरण ÿदान करणे ºयामÅये ÿिश±क, ÿवतªक आिण सÐलागारांना
उīोजकता आिण कौशÐय िवकासाशी संबंिधत िविवध ±ेýांमÅये ÿिश±ण िदले जाऊ
शकते.
६. उīोजकता आिण छोट्या कंपनी¸या िवकासासाठी राÕůीय आिण आंतरराÕůीय
सÐला सेवा ÿदान करणे.
७. िविवध Öतरांवर धोरणे आिण Âयां¸या अदान-ÿदाना¸या / पåरÕकरणा¸या
िवकासासाठी चचाª आिण िवचारांची देवाणघेवाण करÁयासाठी राÕůीय/आंतरराÕůीय
Óयासपीठ तयार करणे.
८. राÕůीय जागłकता वाढवÁयासाठी राÕůीय सीमा ओलांडून उīोजकता िवकास ²ान
आिण कौशÐय यांची देवाणघेवाण करणे / िवभागून देणे /सामाियक करणे.
९. जागितक Öतरावर Âयां¸या वाढीचा मागोवा घेÁयासाठी उīोजकता िवकासा¸या
±ेýातील आंतरराÕůीय ²ान आिण कौशÐये यांची देवाणघेवाण करणे / िवभागून देणे /
सामाियक करणे.
एनआईईएसबीयूडी येथे ÿिश±ण कायªøम:
I. ÿिश±कांचे ÿिश±ण कायªøम:
१. एंटरÿाइझ लाँिचंग आिण ÓयवÖथापन munotes.in

Page 111

उīोजकता िवकासास सहाÍय आिण ÿोÂसाहन - II
111 २. ईएमटी माÆयता कायªøम
३. बेअरफूट मॅनेजसª
४. Öवयंरोजगार / पीएमआरवाई
५. ÿकÐप िनिमªती आिण मूÐयांकन
६. ईडीपीचे िनयोजन आिण आयोजन
II. लहान Óयवसाय ÿवतªकांचे कायªøम:
१. कमकुवत वगª/ डीडÊÐयूसीआरए कायªकÂया«साठी उīोजकता अिभमुखता /
ओåरएंटेशन
२. तळागाळातील / úासłट्स ÓयवÖथापन ÿिश±ण
३. उīम िवकासाĬारे मिहला स±मीकरण
४. Öवयंसेवी संÖथांसाठी अिभमुखता / ओåरएंटेशन कायªøम
५. लहान Óयवसाय िवकास कायªøम
६. मिहला/ एस सी / एस टी/ दुबªल घटकांसाठी सूàम-उīोग कायªøम
७. ůाइसेम/आईएसबी लाभाथê कायªøम
III. िवकास अिधकारी अिभमुखता कायªøम पुढील ÿमाणे / घटकांसाठी:
१. डीआईसी-ÓयवÖथापक आिण महाÓयवÖथापक
२. लघु उīोग िवकास संगठन अिधकारी
३. Öवयंसेवी संÖथा
४. उÂपÆन िनमाªण करणारे उपøम / िøया
५. आईटीआई / Óयावसाियक संÖथा ÿिश±क आिण मुÐये
६. केवीआईसी
७. कायªÿदशªन सुधारणा आिण वैयिĉक पåरणामकारकता
८. उīोजकांची ओळख आिण िनवड करÁयाचे तंý
IV. लघु उīोग उīोजकांसाठी (िनरंतर) शै±िणक कायªøम:
१. विक«ग कॅिपटल असेसम¤ट आिण मॅनेजम¤ट / खेळते भांडवल मूÐयांकन आिण
ÓयवÖथापन munotes.in

Page 112

उīोजकता ÓयवÖथापन
112 २. संधी ओळख आिण मागªदशªन
३. लहान Óयवसाय खाती ÓयवÖथािपत आिण िनयंिýत करणे
४. छोट्या उīोजकांसाठी िवपणन धोरणे
५. िव° ÓयवÖथािपत करणे
६. लहान उīोगांसाठी सृजरानाÂमक िवøì आिण जािहरात
७. िवपणन सव¥±ण पĦती
८. लहान Óयवसायासाठी टी³यूएम
९. Óयवसाय अंदाज तंý / िबिझनेस फोरकािÖटंग टेि³न³स
१०. एस.एस.आई उīोजकांसाठी िनयाªत िवपणन
११. लघु उīोजकांसाठी धोरणाÂमक ÓयवÖथापन
१२. एस.एस.आई साठी िव° ÓयवÖथापन
१३. लहान Óयवसाय मालकांसाठी ÿभावी Óयावसाियक संÿेषण / संभाषण
१४. लहान Óयवसाय मालकांसाठी नेतृÂव आिण संघ बांधणी कौशÐये
१५. लघु उīोजकांसाठी संगणक
१६. लघु उīोगां¸या िवÖतार, िविवधीकरण आिण आधुिनकìकरणासाठी संधी आिण
साहाÍय
१७. Öमॉल एंटरÿाइज मॅनेजम¤ट अिसÖटंट ÿोúाम (बेअरफूट मॅनेजसª)
१८. उÂपादकता वाढ आिण गुणव°ा सुधार
V. आंतरराÕůीय ÿिश±ण कायªøम पुढीलÿमाणे:
१. मिहला उīोजकांसाठी लघु Óयवसाय िनिमªती आिण िवकास कायªøम
२. उīोजकता आिण उīो जकìय कौशÐय िवकास कायªøम
३. लघु, Óयवसाय ÿिश±क/ÿवतªकांसाठी उīोजकता िवकास कायªøम
४. Óयवसायात ÿवेश करणाöयांसाठी उīोजकता िवकास कायªøम
५. मायøो-एंटरÿाइज डेÓहलपम¤ट कायªøम
६. केस िवकास (केस डेÓहलपम¤ट) कायªøम
७. अËयासøम िवकास कायªøम munotes.in

Page 113

उīोजकता िवकासास सहाÍय आिण ÿोÂसाहन - II
113 ८. उīोजकता िवकास आिण उÂपÆन देणाöया उपøमांना ÿोÂसाहनाÂमक कायªøम
९. Óयवसाय सÐलागारांचे ÿिश±ण कायªøम
१०. लहान Óयवसाय िनयोजन आिण ÿोÂसाहनाÂमक कायªøम
यािशवाय संÖथा िविशĶ देशांकरीता उīोजकता/लहान Óयवसाय िवकास कायªøम
आयोिजत करते (सीआयएस, नेपाळ, बांगलादेश आिण िफजीसाठी आधी केलेले) िकंवा
िविशĶ आंतरराÕůीय संÖथांसाठी (यूएनआयडीओ / यूएनडीपी, आयएलओ, कॉमनवेÐथ
सिचवालय आिण यूएसएआयडीसाठी केले जातात.)
कौशÐय िवकास आिण उīोजकता उिĥĶांसाठी राÕůीय धोरण:
१. सरकारने अनेक वषा«मÅये अनेक कौशÐय िवकास कायªøम राबवले आहेत, परंतु ते
ÿभावी होÁयासाठी Âयांनी खालील महßवा¸या ±ेýांकडे ल± िदले पािहजे:
२. कौशÐय िवकास कायªøम आयोिजत करÁयासाठी पायाभूत सुिवधा उ¸च दजाªची
असणे आवÔयक आहे.
३. कामगारांची मागणी आिण पुरवठा यांचा मागोवा घेÁयासाठी आय टी -आधाåरत
पायाभूत सुिवधांची Öथापना करणे.
४. तŁणांना उ¸च दजाªचे Óयावसाियक ÿिश±ण िमळेल याची खाýी करणे.
५. उīोजकता िश±णावर भर īायला हवा. तŁणांना ÿिश±ण देऊन आिण ÓयĉéमÅये
उīोजकतेची भावना िनमाªण कłन सूàम उīोगांना चालना िदली जाणे.
६. राÕůीय कौशÐयां¸या िवकासास ÿोÂसाहन देणे. संÖथा आिण िवīापीठे तसेच
ÿिश±कांनी िवīाÃया«ना कौशÐय सुधार कायªøम कसे िशकवावे याबĥल एक
अËयासøम िवकिसत करणे. या संÖथा आिण िवīापीठांमÅये नागåरकांना कौशÐय
िवकासाचे ÿिश±ण िदले देणे.
७. या संÖथा आिण महािवīालयांमधून िनमाªण होणाöया ÿितभावान Óयĉéवर / ÿितभेवर
ल± ठेणे, जेणेकŁन Âयांना भारतात आिण जगभरात रोजगारा¸या संधी उपलÊध
होतील.
८. औपचाåरक िश±णासोब तच कौशÐय िवकासाची ओळख कłन देणे.
९. जात, आिथªक पाĵªभूमी, अपंगÂव आिण धमª याची पवाª न करता सवª सहभागéना
दज¥दार ÿिश±ण िदले जाईल याची खाýी करÁयासाठी "एक राÕů, एक मानक" तÂव
लागू करणे. भारत आिण जगभरातील Óयवसायांसाठी इĶ असलेÐया तŁणांचा िवकास
करणे.
१०. समवयÖक िश±णाची ओळख (आरपीएल) नंतर, यामÅये Óयĉìचे ÿारंिभक
मूÐयमापन, कौशÐय अंतर / दरी ÿिश±ण आिण अंितम मूÐयांकन यांचा समावेश होतो
ºयामुळे जागितक Öतरावर माÆयताÿाĮ ÿमाणपý िमळते. munotes.in

Page 114

उīोजकता ÓयवÖथापन
114 उīोजकता आिण कौशÐय िवकासावरील राÕůी य धोरणाचा ÿभाव:
१. कौशÐय िवकास आिण उīोजकतेसाठी राÕůीय धोरण १.५ दशल± शालेय मुले,
३००० पॉिलटेि³नक, २५००० महािवīालये आिण ८३ युवा वसितगृहे या दोÆही
संÖथा आिण ÿिश±कांना िविवध ÿकारचे ÿोÂसाहन देऊन देशभरात पोहोचले आहे.
देशभरातील १.५ लाख पोÖट ऑिफस आिण एक लाखाहóन अिधक िकऑÖकमÅये,
या योजनेत नावनŌदणी कł शकतात.
२. सरकारने िवīावेतन / Öटायप¤डसह ÿिश±णाथêंना ÿोÂसाहन िदÐयाने देशातील
एमएसएमई (सूàम लघु आिण मÅयम उīोग) मÅये िशकाऊ उमेदवारीमÅये दहा पट
वाढ होÁयाची सरकारला अपे±ा आहे.
३. कौशÐय िवकास आिण ÿिश±ण कायªøमा¸या पåरणामांवर ल± ठेवÁयासाठी देशात
कौशÐय िवकास आिण उīोजकता मंýालय (एमएसडीई) ची Öथापना करÁयात आली
आहे. पुढील वषा«मÅये अनेक सरकारी कौशÐय िवकास उपøमांना चालना िमळेल.
४. नॅशनल लेबर माक¥ट इÆफॉम¥शन िसÖटीम (एलएमआईएस) ची िनिमªती कौशÐय
िवकास अËयासøमां¸या पåरणामी रोजगारा¸या वाढीचा मागोवा ठेवÁयासाठी आिण
Âयांचे िवĴेषण करÁयासाठी तसेच लोकसं´येवर होणारा पåरणाम यांचा मागोवा
ठेवÁयासाठी करÁयात आली आहे. एलएमआयएस िवĴेषणाचा वापर कłन, एकूण
मानक आिण पåरणाम सुधारÁयासाठी िवकास अËयासøमांमÅये बदल केले आहेत.
५. सरकारचा मेक इन इंिडया उपøम कौशÐय िवकास आिण उīोजकता या राÕůीय
धोरणाशी घĘपणे जोडलेला आहे. पåरणामी, कौशÐय िवकास कायªøम २५ िवīमान
कायªरत ±ेýांशी संबंिधत आहेत जे मेक इन इंिडया ±ेýात येतात.
६. तंý²ाना¸या वापरामुळे, ÿिश±ण अिधक िकफायतशीर झाले आहे आिण कौशÐय
िवकास कायªøम देशा¸या अगदी दुगªम कानाकोपöयातही पोहोचले आहेत. ÿिश±क
आिण सहभागी आता ई -कंट¤ट साइटĬारे कौशÐय िवकासासाठी आवÔयक ²ान ÿाĮ
कł शकतात.
कौशÐय िवकास आिण उīोजकतेसाठी राÕůीय उīोजकता धोरण:
देशातील नागåरक आिण तŁणांमÅये धोरण यशÖवी होÁयासाठी सरकारने नऊ भागांचे
उīोजकता धोरण लागू केले:
१. या योजनेने सहभागéना ÿोÂसािहत / उ°ेिजत करÁयासाठी अनेक यशÖवी उīोजक
आिण मागªदशªकांची ओळख कłन देणे. या उपøमाने तŁणांना योजनेचे यश आिण
उपलÊध संधéची खाýी पटवून देणे.
२. उमेदवारांना Óयापारा¸या यु³Âया िशकवून, उīोजक होÁया¸या ŀĶीने Âयां¸या ±मता
ओळख कłन देणे. munotes.in

Page 115

उīोजकता िवकासास सहाÍय आिण ÿोÂसाहन - II
115 ३. उīोजक बनÁयास इ¸छुक असलेÐया उमेदवारांना, उīोजक क¤þांĬारे, जोडून घेणे,
सहाÍय आिण ÿोÂसाहन देणे.
४. आमूलाú बदल करणे आिण उīोजकतेला बाजारपेठेत आघाडीवर ठेवणे.
५. आिथªकŀĶ्या कमकुवत पाĵªभूमी असलेÐया तसेच पेि±त गटातील Óयĉéना
(असलेÐया) उīोजक बनÁया¸या संधéकडे ल± देणे.
६. मिहला उīोजकांना ÿोÂसाहन देणे, पåरणामी बहòसं´य लोकांचा िľयांबĥलचा
ŀिĶकोन बदलेल. अनेक लोक कौशÐय िवकास आिण उīोजकतेसाठी¸या राÕůीय
धोरणाकडे, मिहला स±मीकरणासाठी एक उ°म साधन Ìहणून पाहतात.
७. िविवध उīोजक आिण भागधारकांना जोडणे आिण सवा«ना संधीचे दरवाजे उपलÊध
कłन देणे यामुळे Óयवसाय करणे सुलभ होईल.
८. फायनाÆस ऍ³सेस/ िव° पुरवठ्या¸या संधी सुधारणे, ºया आता कमी ÿितिनिधÂव
असलेÐया गटांमधील Óयĉé¸या वाढीसाठी अडथळा ठरत आहे.
९. सामािजक उīोजकता िवकिसत करÁयासाठी , सामािजक कलांचे परी±ण कłन
नवीन कÐपना िनमाªण करणे.
७.३.१ िजÐहा उīोग क¤þ:
िजÐहा उīोग क¤þ हा एका िविशĶ ±ेýातील लहान खेडे आिण कुटीर उīोगांना चालना
देÁया¸या उĥेशाने चालवला जाणारा सरकारी कायªøम आहे. १९७८ मÅये Öथापन
झाÐयापासून, भारतभरातील अनेक िजÐĻांमÅये वेगवेगÑया वेळी डीआईसी Öथापन
करÁयात आले आहेत. िजÐहा Öतरावर असलेली िजÐहा उīोग क¤þे, उīोजकांना
एमएसएमई (सूàम, लघु आिण मÅयम उīोग) िवकिसत करÁयात मदत करÁयासाठी सवª
आवÔयक सेवा आिण साहाÍय ÿदान करतात.
िजÐहा उīोग क¤þाची उिĥĶे (डीआईसी):
डीआईसी ची महßवाची उिĥĶे खालीलÿमाणे आहेत:
i. िजÐĻा¸या औīोिगकìकरणासाठी सवा«गीण ÿयÂनांना गती देणे.
ii. úामीण औīोिगकìकरण , úामीण उīोग आिण हÖतकला यांचा िवकास करणे.
iii. िजÐĻातील िविवध ±ेýांमÅये आिथªक समानता ÿाĮ करणे.
iv. नवउīोजकांना शासकìय योजनांचा लाभ िमळवून देणे.
v. नवीन औīोिगक युिनट सुł करÁयासाठी आवÔयक असलेÐया ÿिøयेचे क¤þीकरण
आिण िविवध परवानµया , परवाने, नŌदणी, अनुदाने इÂयादी िमळिवÁयासाठी लागणारे
ÿयÂन आिण वेळ कमी करणे. munotes.in

Page 116

उīोजकता ÓयवÖथापन
116 िजÐहा उīोग क¤þांची भूिमका:
िजÐहा उīोग क¤þे (डीआईसी) हे आपापÐया राºयातील उīोगां¸या िवकासात आिण
ÿोÂसाहनासाठी महßवाचे भूिमका बजावतात. ते वैयिĉक राºया¸या वािणºय आिण उīोग
िवभागाĬारे Öथापन केले जातात. काही राºयांमÅये, जसे कì नागालँड, डीआईसी
Óयितåरĉ उप-िजÐहा उīोग क¤þे (एसडीआईसी) Öथापन करÁयात आली आहेत. या
अितåरĉ Öतरामुळे देशा¸या úामीण भागात औīोिगक िवकासाची आणखी वाढ होÁयास
मदत झाली आहे.
 डीआईसी कायªøमांना सहाÍय करणे
 िसंगल-िवंडो ि³लअरÆस िसÖटम तयार करणे
 úामीण उīोगाला चालना देणे
 úामीण आिण शहरी दोÆही िठकाणी लोकांसाठी रोजगार िनमाªण करणे
िजÐहा उīोग क¤þ योजना:
िजÐहा उīोग क¤þां¸या क±ेत येणारे अनेक ÿकÐप (डीआईसी) सुł करÁयात आले
आहेत. हे कायªøम िजÐहा उīोग क¤þे (डीआईसी) बांधÁयाचे / Öथापन करÁयाचे उिĥĶ
साÅय करÁयात मदत करतात. या वगªवारीत क¤þीय अथªसहािÍयत आिण क¤þीय ±ेýातील
कायªøम आहेत. खालील योजना डीआईसी अंतगªत येतात:
१. पंतÿधान रोजगार हमी कायªøम:
सूàम, लघु आिण मÅयम उīोग मंýालयाने २००८ मÅये ही क¤þ समिथªत योजना सुł
केली. पीएमईजीपी सुिशि±त बेरोजगार Óयĉéसाठी úामीण आिण शहरी भागात रोजगारा¸या
संधी िनमाªण करÁयाचा ÿयÂन करते. खादी आिण úामोīोग आयोग ही योजनेची
अंमलबजावणी करणारी मु´य संÖथा आहे. या कायªøमांतगªत बँका ९०-९५ ट³के र³कम
कजाªऊ देÁयात येते, ºयामÅये अजªदाराचे योगदान उīोग, सेवा िकंवा Óयावसाियक
±ेýातील ÿकÐप खचाª¸या ५-१० ट³के असेल.
२. िजÐहा उīोग क¤þ कजª योजना:
ही योजना एक लाखापे±ा कमी लोकसं´या आिण Ł. २ लाख पे±ा कमी भांडवली
गुंतवणूक असलेÐया शहरे आिण úामीण भागातील Öवयंरोजगार आिण लहान
Óयवसायांसाठी आहे. úामोīोग, हÖतकला, हातमाग, आिण रेशीम आिण कॉयर उīोग हे
लघु उīोग मंडळाने सूचीबĦ केलेÐया िकरकोळ युिनट्सपैकì आहेत. सामाÆय ®ेणीतील
उīोजकांसाठी मािजªन मनी एकूण गुंतवणुकì¸या २०% िकंवा Ł. ४००००. (जे कमी
असेल ते). एससी/एसटी ®ेणीतील Óयवसायांसाठी मािजªन मनी एकूण गुंतवणुकì¸या ३०
ट³के िकंवा Ł. ६००००. (जे कमी असेल ते) असेल.
munotes.in

Page 117

उīोजकता िवकासास सहाÍय आिण ÿोÂसाहन - II
117 ३. बीज मुþा योजना:
हा कायªøम Öवयंरोजगार असलेÐया लोकांसाठी तयार केला आहे जे उदरिनवाªहासाठी
काम करतात िकंवा Öवतःचा Óयवसाय चालवतात. संÖथांकडून सॉÉट लोन¸या Öवłपात
आिथªक मदत, सीड मनी योजन¤तगªत कजª िमळिवÁयासाठी ÿकÐपाची िकंमत वाढवून Ł.
२५ लाख करÁयात आली आहे. १० लाख Ł. पय«त¸या उपøमांसाठी ÿकÐप खचाª¸या
१५% पय«त बीज मुþा साहाÍय उपलÊध आहे. अनुसूिचत जाती/जमाती/ओबीसéना िदलेली
मदत ÿकÐप खचाª¸या २०% असेल; मदतीची कमाल र³कम Ł. ३.७५ लाख, (तसेच)
ÿकÐप खचाª¸या ७५% बँक कजाª¸या Öवłपात आहे.
४. िजÐहा पुरÖकार योजना:
राºय सरकारांनी उīोजकांचा उÂसाह वाढवÁयासाठी आिण Âयांचे ÿयÂन आिण यश
ओळखÁयासाठी िजÐहा Öतरावर पुरÖकार देऊन Âयांचा गौरव करÁयास सुŁवात केली
आहे. ओळखÐया जाणायाª उīोजकांची िनवड िजÐहा Öतरावर तयार करÁयात आलेÐया
िजÐहा सÐलागार सिमतीĬारे केली जाईल. िजÐहा पुरÖकार सोहळा िवĵकमाª जयंती¸या
िदवशी होतो, जो दरवषê बदलतो. पुरÖकार समारंभात उīोजकां¸या िवøìसाठी असलेÐया
वÖतूंचे ÿदशªन आिण िवøì, तसेच कायªशाळा आिण िवषयावरील चचाªसý यांचा समावेश
आहे.
५. उīोजकता िवकास ÿिश±ण कायªøम:
हा कायªøम सुिशि±त बेरोजगार Óयĉéना ÿिश±ण देÁयासाठी तयार करÁयात आला आहे
जेणेकłन Âयांना Âयांचे Öवतःचे Óयवसाय सुł करÁयास िकंवा कुशल वेतना¸या
नोकöयांमÅये काम करÁयास ÿोÂसािहत करते.
खालील ÿिश±ण कायªøम उīोजकता िवकास ÿिश±ण कायªøमाचा भाग आहेत:
 उīोजकता ओळख कायªøम
 उīोजकता िवकास ÿ िश±ण कायªøम (१२ िदवस िनवासी)
 तांिýक ÿिश±ण कायªøम (१२ िदवस ते २ मिहने अिनवासी)
६. िजÐहा उīोग क¤þांतगªत (डीआईसी) अजª करÁयासाठी पाýता िनकष:
वर सूचीबĦ केलेÐया िविवध योजनांतगªत िजÐहा उīोग क¤þांĬारे कजª उपलÊध आहे.
िजÐहा उīोग क¤þे हे योजनांना ÿोÂसाहन देतात आिण Âयांची अंमलबजावणी करतात
आिण वेगवेगÑया पाýता अटéसह िविवध योजनांतगªत कजª उपलÊध कłन देतात.
 डीआईसी अंतगªत कजाªसाठी कोण अजª कł शकतो?
 योजने अंतगªत कजª िमळिवÁयास पाý असलेÐया संÖथा खाली ÿमाणे आहेत:
 ºया संÖथा हे कजª घेऊ शकतात ÂयामÅये सफाई कमªचारी कुटुंबे, अनुसूिचत जाती
आिण इतर मागासवगêय यांचा समावेश आहे. munotes.in

Page 118

उīोजकता ÓयवÖथापन
118  सनदी लेखापाल, अिभयंता, वकìल, डॉ³टर, वाÖतुिवशारद, िफिजओथेरिपÖट,
पॅथॉलॉिजÖट, Óयावहाåरक त² इÂयादी शारीåरकŀĶ्या अ±म तŁण Óयावसाियक
देखील या कजाªचा लाभ घेऊ शकतात.
िजÐहा उīोग क¤þांची काय¥:
िजÐहा उīोग क¤þ (डीआयसी) कायªøमाची Öथापना १९७८ मÅये सरकारी-ÿायोिजत
उपøम Ìहणून करÁयात आली होती, ºयाचा उĥेश देशातील Óयापकपणे िवखुरलेले úामीण
भाग आिण लहान शहरे यामधील úामीण आिण लघु उīोगांना एकाच छताखाली सवª सेवा
आिण साहाÍय ÿदान करणे हा आहे.
िजÐहा उīोग क¤þे िजÐĻा¸या उÂथानासाठी आिण Âया िजÐĻाचा भारता¸या औīोिगक
नकाशावर समावेश करÁयासाठी िविवध ÿमुख जबाबदाöया पार पडतात. िजÐहा उīोग
क¤þांĬारे खालील काही कामे केली जातात:
१. िजÐĻा¸या औīोिगक ÿोफाइलचा िवकास करणे:
हे पåरसरातील पायाभूत सुिवधा, क¸चा माल, मजूर आिण जिमनी¸या उपलÊधते¸या
आधारे िजÐĻात िविवध उīोग Öथापन करÁयाचे फायदे आिण तोटे ठरवÁयात मदत करते.
२. परवाने िमळवÁयासाठी उīोजकांना सहाÍय करणे:
औīोिगक युिनट उभारÁयासाठी वीज मंडळ, ना हरकत ÿमाणपý , पाणीपुरवठा मंडळ
आदéसह िविवध परवानµया आवÔयक आहेत. िजÐहा उīोग क¤þे या परवानµया जारी
करÁयास स±म करतात , ºयामुळे उīोजकांना Âयां¸या िविशĶ िजÐĻांमÅये औīोिगक
युिनट Öथापन करणे सोपे होते.
३. औīोिगकìकरणासाठी िजÐĻाचे मु´य िबंदू Ìहणून काम करणे:
िजÐहा उīोग क¤þे औīोिगकìकरणा¸या ±ेýात ÿगती करÁयासाठी क¤þिबंदू Ìहणून काम
करतात. िजÐहा उīोग क¤þे िविवध परवानµया आिण माÆयता देÁयापासून ते िव°पुरवठा
आिण पुरÖकार ÿदान करÁयापय«त सवª काही हाताळतात.
४. उīोजक संधी समुपदेशन करणे:
िवīमान संधीबĥल जागłकता नसÐयामुळे, संधी¸या अभावापे±ा, जाÖत नुकसान होते.
िजÐहा उīोग क¤þे उīोजकांना मदत करÁयासाठी असं´य संधी उपलÊध करÁयात मदत
करतात. िजÐĻा¸या औīोिगकìकरणासोबतच , यामुळे रोजगारा¸या संधी िनमाªण होÁयास
मदत होते.
५. कुशल आिण अधª-कुशल कामगारांचे मूÐयांकन करणे:
िजÐहा उīोग क¤þे Âयां¸या मंचाचा जाÖतीत जाÖत वापर कłन बाजारपेठेला अनुकूल
असलेले कामगार ओळखÁयासाठी मदत करतात. यामुळे बेरोजगारीला आळा बसतो.
munotes.in

Page 119

उīोजकता िवकासास सहाÍय आिण ÿोÂसाहन - II
119 ६. पायाभूत सुिवधा िनिIJत करणे:
िविशĶ ±ेýातून वापरÐया जाणायाª संभाÓयता ओळखÁयासाठी ÿÂयेक िठकाणाचा िवकास
करÁयासाठी पायाभूत सुिवधांना सवō¸च ÿाधाÆय िदले जाते. िजÐहा उīोग क¤þे वीज,
रÖते, गोदामे, बँिकंग आिण गुणव°ा चाचणी सुिवधा यासार´या सुिवधा ओळखतात /
उपलÊध कłन देतात.
७. तांिýक-आिथªक Óयवहायªता अËयास िवकिसत करणे:
िजÐहा उīोग क¤þे एक तांिýक-आिथªक Óयवहायªता अहवाल िवकिसत करतात ºयामÅये
औīोिगक उÂपादन , ÿिøया िकंवा सेवे¸या कायª±मतेचे, जेणेकŁन आवÔयक असलेÐया
±ेýांमÅये सुधारणा करÁयासाठी, िवĴेषण केले जाते.
८. उīोजकांना Âयां¸या गुंतवणुकìबĥल सÐला देणे:
िजÐहा उīोग क¤þे Óयवसायांना िविवध गुंतवणुकìबाबत सÐला देतात. अशा ÿकारे, ते
उīोजकांना अिधक चांगÐया आिथªक िनवडी करÁयात, मदत करÁयासाठी , सÐला सेवा
देतात.
९. तपास आिण सव¥±ण करणे:
िजÐहा उīोग क¤þ िवīमान आिण भिवÕयातील उīोग, तसेच क¸चा माल आिण मानवी
संसाधनांचे सव¥±ण करते. तसेच िविवध उÂपादनांसाठी बाजारपेठांचा अंदाज घेते.
गुंतवणुकì¸या िशफारशéसह उपøमांना ÿदान करÁयासाठी ते तांिýक-आिथªक Óयवहायªता
िवĴेषणे देखील िवकिसत करते.
१०. ÿिश±ण सýांचे आयोजन करणे:
िजÐहा उīोग क¤þ लहान आिण सूàम Óयवसाय मालकांसाठी ÿिश±ण सý देखील
आयोिजत करते. हे उīोजक आिण लघु उīोग सेवा संÖथा यां¸यातील दुवा Ìहणून काम
करते, ºयामुळे नंतर¸या लोकांना नवीन आिण सुधाåरत उÂपादन रेषा आिण गुणव°ा ÿदान
करता येते.
११. उपकरणे आिण यंýसामúी पुरिवÁयाची ÓयवÖथा करणे:
िजÐहा उīोग क¤þ मिशनरी आिण उपकरणे खरेदी करता येतील अशी ±ेýे शोधते, तसेच
भाड्याने खरेदी तßवावर यंýसामúी पुरिवÁयाची ÓयवÖथा करते.
१२. क¸चा माल:
िजÐहा उīोग क¤þ िविवध िवभागांना आवÔयक असलेÐया वÖतूंची मािहती गोळा करते
आिण मोठ्या ÿमाणात खरेदीची ÓयवÖथा करते. पåरणामी, लहान Óयवसायांना Âयांचा
क¸चा माल ÖवÖत दरात िमळू शकतो.
munotes.in

Page 120

उīोजकता ÓयवÖथापन
120 १३. कजाªची ÓयवÖथा करणे:
हे उīोजकांना आिथªक सहाÍय देÁयासाठी आघाडी¸या बँका आिण इतर िव°ीय संÖथांशी
योµय करार करते. हे अजाªचे मुÐयांकन आिण िजÐĻा¸या औīोिगक पत ÿवाहाचा मागोवा
ठेवते.
१४. िवपणन:
बाजार सव¥±ण आिण बाजार िवकास कायªøम िजÐहा उīोग क¤þामाफªत केले जातात. हे
िवपणन मािगªका देखील िवकिसत करते, सरकारी खरेदी संÖथांशी संपकª राखते आिण
उīोजकांना बाजारपेठीय अīयावत मािहती पुरवते.
१५. खादी आिण úामोīोग :
खादी आिण úामोīोग , तसेच इतर कुटीर Óयवसायांचा िवकास हे िजÐहा उīोग क¤þांचे
ÿाधाÆय आहे. हे राºय खादी मंडळाशी सलोखा ठेवते आिण úामीण कारागीर ÿिश±ण
कायªøम आयोिजत करते.
भारतातील नवोिदत उīोगांसाठी भारत सरकारने पुरेसे काम केले आहे का?:
देशातील उīोगांसाठी संÖथाÂमक समथªनाची उपलÊधता उīोगां¸या वाढीवर आिण
िवकासावर, िवशेषत: लहान आिण मÅयम कंपÆयांवर, महßवपूणª ÿभाव पाडते.
Âयांचे Óयवसाय सुł करÁयासाठी आिण चालिवÁयासाठी, Óयवसायांना पायाभूत सुिवधा,
तांिýक मदत, िनयाªत-आयात ÿोÂसाहन , िवपणन सहाÍय , कर सूट आिण इतर ±ेýांमÅये
अनेक ÿकारची मदत आिण सुिवधा आवÔयक असतात. जर संÖथांकडून असे कोणतेही
साहाÍय आिण सुिवधा पुरिवÐया जात नसतील तर Óयवसाय सुł करणे हा उīोजकासाठी
खूप आÓहानाÂमक ÿयÂन बनतो.
लहान आिण मÅयम आकारा¸या Óयवसायांना मदत करÁयासाठी आवÔयक समथªन आिण
पायाभूत सुिवधा ÿदान करÁया¸या उĥेशाने अनेक संÖथा Öथापन करÁयासाठी शासनानी
पाऊल उचलले आहेत.
i. उīोजकांना ÿÖतािवत केलेÐया िविवध योजना आिण ÿकÐपां¸या सकाराÂमक आिण
नकाराÂमक बाजूंबĥल सÐला देणे (ÿकÐप ÿÖताव).
ii. उīोजकां¸या योजनांसाठी ÿकÐप ÿोफाइल आिण Óयवहायªता मूÐयांकन तयार करणे
(ÿकÐप अहवाल आिण Óयवहायªता अËयास).
iii. यंýसामúी, आयात, आयात पयाªय आिण क¸चा माल या ±ेýात उīोजकांना तांिýक
सहाÍय देणे (तांिýक सेवा).
iv. ÖपधाªÂमकता सुधारÁयासाठी आिण ±ेýातील ÿगत कौशÐय ÿाĮ करÁयासाठी
ÿिश±ण आिण सÐला सेवा देणे (सÐलागार सेवा).
v. उÂपादन िवपणन यासह लहान Óयवसायांना मदत करणे (िवपणन सहाÍय). munotes.in

Page 121

उīोजकता िवकासास सहाÍय आिण ÿोÂसाहन - II
121 vi. राºयाचे औīोिगक िवभाग आिण क¤þ सरकार यां¸यातील संपकª Ìहणून काम करणे
(समÆवय सेवा)
vii. लघु-औīोिगक िøयाकलाप यावर अīयावत मािहती िमळिवÁयासाठी उīोजकांना
मदत करणे (मािहती ÿदाता).
viii. उīोजकांना िशि±त करÁयासाठी, पोषक वातावरण िनमाªण करÁयासाठी आिण Âयांना
स±म करÁयासाठी उīोजकता िवकास कायªøम आयोिजत करणे (कौशÐय िवकास).
ix. ÿचाराÂमक मोिहमा सुł करणे (ÿचाराÂमक उपाय).
x. सहाÍयक युिनट्स¸या उभारणीत आवÔयक सहाÍय ÿदान करणे (सहाÍयक सेवा).
xi. उīोजकांनी सादर केलेÐया िविवध ÿकÐप ÿÖतावांचे मूÐयांकन आिण ÿकÐप
अहवाल तयार करणे आिण अंमलबजावणीसाठी संबंिधत सेवांची िशफारस करणे
(मूÐयांकन सेवा).
xii. उīोजकांना आवÔयक पायाभूत सुिवधा उपलÊध कłन देणे.
लघुउīोग जगÁयासाठी आिण वाढीसाठी काय उपाययोजना कराÓयात?:
भारतीय अथªÓयवÖथे¸या औīोिगक रचनेत लघुउīोगांची महßवाची भूिमका आहे.
पåरणामी, Âयांचे अिÖतÂव आिण वाढ सुिनिIJत करÁयासाठी उīोगांना भेडसावणाöया सवª
समÖयांचे िनराकरण करÁयासाठी योµय ÿयÂन केले पािहजेत. उīोग ºया वातावरणात
चालतो ते वातावरण उīोगा¸या िवकासासाठी अनुकूल असले पािहजे.
Âयां¸या दीघªकालीन वाढीसाठी, खालील ÿितबंधाÂमक उपचारांची िशफारस केली
जाते:
१. सरकारने सÅया¸या छोट्या Óयवसायांचा सखोल अËयास केला पािहजे आिण
Âयां¸यासाठी फायदेशीर योजना िवकिसत केÐया पािहजेत.
२. सरकारने लहान-लहान युिनटमधील कामगारांना योµय िश±ण आिण ÿिश±ण
िमळÁयासाठी योµय ÓयवÖथा िनमाªण करावी.
३. योµय दजाªचा माल आिण पुरेसा क¸चा माल वाजवी िकंमतीत उपलÊध आहे याची
खाýी करÁयासाठी सरकारने तरतूद करावी.
४. लघु-उīोगांना पतपुरवठा करणाöया बँका आिण इतर िव°ीय संÖथांचे िनयम आिण
कायªपĦती यांचे अिधक उदारीकरण करणे आवÔयक आहे जेणेकłन Âयांना
आवÔयक िव°पुरवठा िमळू शकेल.
५. रÖते, वीज, űेनेज आिण पाणी पुरवठा यासार´या पायाभूत सुिवधांमÅये सुधारणा
करÁयासाठी सरकारने योµय ÿयÂन केले पािहजेत, िवशेषत: असंघिटत ±ेýात, जेथे
लहान Óयवसायांना कमी सेवा िमळतात. munotes.in

Page 122

उīोजकता ÓयवÖथापन
122 ६. िवपणना¸या ±ेýात, सरकारने लहान-मोठ्या घटकांचे तुलनाÂमक तोटे दूर
करÁयासाठी भ³कम िवपणन संÖथा तयार केÐया पािहजेत.
७. लघु उīोगांनी उÂपादन ÿिøया सुधारÁयासाठी आिण Âयां¸या युिनट्समÅये
समकालीन आिण अÂयाधुिनक तंý²ान लागू करÁयासाठी उÂपादन तंýांवर संशोधन
केले पािहजे.
८. उīोजकांनी हे सुिनिIJत केले पािहजे कì Âयां¸या उÂपादनाची गुणव°ा आिण मानांकन
मोठ्या कंपÆयांĬारे उÂपािदत केलेÐया समान उÂपादनां¸या बरोबरीने आहे.
९. सरकारने ÿशुÐक दर कमी करÁयासाठी पावले उचलली पािहजेत आिण छोट्या
Óयवसायांना िनयाªत ÿोÂसाहन िदले पािहजे .
या सवª उपाययोजना योµय वेळेत पूणª झाÐया तर लघुउīोग यशÖवी होतील आिण
अथªÓयवÖथेत कायम राहतील.
७.३.२ युवा उīोजकांची राÕůीय आघाडी:
राÕůीय Öतरावरील तŁण उīोजकांसाठी ही सवō¸च संÖथा आहे. ही पिहÐया िपढीतील
उīोजकांĬारे नवीन Óयवसायांना ÿोÂसाहन देÁयासाठी मदत करते. ऑगÖट १९७२ मÅये,
एन.ए.वाई.ई. ने बँक ऑफ इंिडयासह एक मानक उīोजक िवकास योजना ÿायोिजत केली.
बी.आई.एन.ई.डी.एस असे या योजनेचे नाव आहे. ही पंजाब, राजÖथान, िहमाचल ÿदेश,
चंदीगड आिण िदÐली ई. ÿदेशांमÅये कायªरत आहे.
ही देशातील तŁण उīोजकांची राÕůीय संघटना आहे, जी-
 तŁण उīोजकांचे िहत पाहते
 मिहला उīोजकां¸या िहताची िवशेष काळजी घेते.
एन.ए.वाई.ई ची ÿमुख उपलÊधी पुढीलÿमाणे आहेत:
१. सरकारी आिण गैर-सरकारी दोÆही मंडळांमÅये लहान आिण मÅयम कंपÆयांचे
ÿितिनिधÂव करणारी उ¸च Óयावसाियक , ²ानी, ÿभावी आिण कायª±म अशासकìय
संÖथा Ìहणून Âयाची िवĵासाहªता ÿÖथािपत करणे.
२. आंतरराÕůीय लघु आिण मÅयम उīोग सहकायाª¸या ±ेýात भ³कम उपिÖथती
ÿÖथािपत करणे.
३. क¤þ आिण राºय सरकारांĬारे लागू केलेÐया असं´य Åयेय धोरणे, आिण कायªपĦतéचा
पåरणाम Ìहणून लघु आिण मÅयम उīोगां¸या कामिगरीवर महßवपूणª ÿभाव पाडणे.
४. मिहला उīोजकां¸या नवीन िपढीचा िवकास करणे आिण Âयांना पािठंबा देणे, Âयांना
भारतीय अथªÓयवÖथेत Âयांची योµय भूिमका घेÁयास अनुमती देणे. munotes.in

Page 123

उīोजकता िवकासास सहाÍय आिण ÿोÂसाहन - II
123 कारण मिहलां¸या मालकìचे बहòसं´य Óयवसाय लहान Óयवसाय ®ेणीत मोडतात, वरील
सवª उपाय Âयांना समानपणे लागू होतात. लोकांना उīोजक होÁयासाठी, आिथªक युिनट
ओळखÁया¸या आिण िवपणना¸या बाबतीतच नÓहे तर िशकवÁया¸या ŀĶीनेही बरेच
उīोजक आहेत.
वतªमान पåरिÖथती:
बँक ऑफ इंिडया, देना बँक, पंजाब नॅशनल बँक, स¤ůल बँक ऑफ इंिडया आिण युिनयन
बँक ऑफ इंिडया या सावªजिनक ±ेýातील संÖथांसोबत भागीदारी कłन, एन.ए.वाई.ई ने
िविवध उīोजक िवकास कायªøम आयोिजत केले आहेत.
योजनांची उिĥĶे खालीलÿमाणे आहेत:
१. तŁण उīोजकांना गुंतवणूक आिण Öवयंरोजगारा¸या संधी शोधÁयात ÿाधाÆयाने मदत
करणे.
२. Âयांचे ÿिश±ण योµयåरÂया आयोिजत केले आहे याची खाýी करणे.
३. ÿकÐप अहवाला¸या आधारे आवÔयक आिथªक सहाÍय ÿदान करणे.
४. योµय सÐलागार सेवा (देणे).
५. सरकारी आिण इतर संÖथांनी उīोजकांना मदत, सुिवधा आिण ÿोÂसाहन देÁयाची
ÓयवÖथा करणे.
एन.ए.वाई.ई हे नेहमी Óयवसायांसाठी शĉì आिण समथªनाचे ąोत असतात. एन.ए.वाई.ई
नेहमी बाजारात वचªÖव िमळिवÁयात मदत करते. तथािप, भारतात अनेक पåरवतªने होत
आहेत आिण हे Âयापैकì एक आहे. पूवê, बहòराÕůीय कंपÆयांनी फĉ लहान Óयवसाय माłन
Âयांची बाजारपेठ तयार केली. हे एन.ए.वाई.ई उīोजकांना Âयां¸या Óयवसायाचा िवÖतार
करÁयास मदत करेल जेणेकłन भारतातून पैसा परदेशात जाऊ नये. उīोजक आता
रोजगार िनमाªण करणारे आहेत, मोठ्या सं´येने लोकांना रोजगार देतात. सावªजिनक
±ेýातील बँकां¸या भागीदारीत, एन.ए.वाई.ई ने अनेक उīोजकता िवकास कायªøमांना
समथªन िदले आहे.
यापैकì काही योजना पुढीलÿमाणे आहेत:
 बँक ऑफ इंिडया: ऑगÖट १९७२ मÅये, बी.आई.एन.ई.डी.एस कायªøमाची Öथापना
करÁयात आली. पंजाब, राजÖथान आिण िहमाचल ÿदेश तसेच जÌमू-काÔमीर,
चंदीगड आिण िदÐली Ļा राºयांचा Âयात समावेश आहे.
 पंजाब नॅशनल बँक: पिIJम बंगाल आिण िबहार राºयांमÅये माचª १९७७ मÅये
Öथािपत, पंजाब नॅशनल बँक उīोजकांना आिथªक सहाÍय ÿदान करते.
 भारतीय åरझÓहª बँक: पुरÖकृत महाराÕůतील हे उīोजकता िवकास कायªøमाचे
िठकाण आहे. munotes.in

Page 124

उīोजकता ÓयवÖथापन
124 शासकìय िवशेष एजÆसी आिण उīोजकता योजना पुढीलÿमाणे:
१. मिहला उīोजकांसाठी राÕůीय Öतरावरील Öथायी सिमती:
देशातील मिहला उīोजकते¸या संबंिधत समÖयांवर ल± ठेवÁयासाठी øìडा, युवा कायª,
मिहला आिण बालकÐयाण राºयमंÞयां¸या अÅय±तेखाली हा गट Öथापन करÁयात आला.
२. आंň ÿदेश मिहला सहकारी िव° िनगम िलिमटेड हे आंň ÿदेश िÖथत मिहला
सहकारी िव° िनगम :
या संÖथेची Öथापना १९७५ मÅये, "आंतरराÕůीय मिहला वषª" ¸या पूवªसंÅयेला, ल§िगक
समानता आिण राÕůीय िवकासात मिहलां¸या सिøय सहभागाला ÿोÂसाहन देÁयासाठी
करÁयात आली. ĻाĬारे Óयावसाियक ÿिश±ण, वकª शेडचे बांधकाम, कायªरत मिहलां¸या
वसितगृहांचा िवकास आिण तेलुगु बाला मिहला ÿगती ÿांगणम येथे िवøì दुकानाची तरतूद
यासाठी आिथªक मदत करते.
पुŁष उīोजकां¸या तुलनेत मिहला उīोजकांना िमळणारे सापे± फायदे आहेत: अनुøमांक सहाÍयाचे Öवłप उīोजकांना उपलÊध सहाÍय पुŁष िľया १ िविनिदªĶ मागास भागात आिण िविनिदªĶ उīोगांसाठी Èलांट आिण यंýसामúीमधील गुंतवणुकìवर राºय अनुदान. उपलÊध उपलÊध २ िवøì कर माफì, जनरेटर अनुदान आिण िविनिदªĶ कालावधीआिण िठकाणांसाठी वीज दर सवलत. उपलÊध उपलÊध ३ सुिशि±त बेरोजगार तŁणांसाठी Öवयंरोजगार कजª. उपलÊध ÿाधाÆयाने उपलÊध ४ िविवध संÖथांमाफªत उīोजकता िवकास ÿिश±ण कायªøम उपलÊध ÿाधाÆयाने उपलÊध ५ उīोजकां¸या योगदानासह मुदत कजª १५% पय«त, जे उīोजकांकडून २५% ¸या सामाÆय िकमान योगदाना¸या तुलनेत मयाªिदत आहे उपलÊध नाही उपलÊध ६ १० लाख Łपयांपय«त¸या कजाªवरील Óयाजाचा िवशेष दर उपलÊध नाही उपलÊध ७ िवपणन सहाÍय उपलÊध ÿाधाÆयाने उपलÊध ८ शासकìय वसाहतीत औīोिगक शेड उपलÊध ÿाधाÆयाने उपलÊध munotes.in

Page 125

उīोजकता िवकासास सहाÍय आिण ÿोÂसाहन - II
125 ९ दुिमªळ क¸¸या मालाची आयात आिण इतर परवाने उपलÊध ÿाधाÆयाने उपलÊध
ąोत: ईडी
७.४ उīोजकता िवकासासाठी सहायक Óयावसाियक िøयांना ÿोÂसाहन देÁयासाठी खालील महßवपूणª सहाÍयक आहेत:
१. बँका:
िह उīोजकता िवकासासाठी सवाªत महßवपूणª सहाÍयक संÖथा आहे. Âया कामा¸या
िठकाणी आिथªक समÖयांचे िनराकरण करÁयास मदत करतात. Öवतः¸या आिथªक
संसाधनांÓयितåरĉ, उīोजक िनधीसाठी बँकेवर अवलंबून असतो. बँका उīोजकां¸या
संप°ीसाठी तसेच अिधकषª आिण धनादेश भरणा पयाªयांसाठी सुर±ा ÿदान करतात. Âया
Óयवसायाची ÿगती , मालम°ा हÖतांतरण आिण उīोजकां¸या िøयांना ÿोÂसाहन
देÁयासाठी उīोजकांसाठी िविवध सेवांमÅये देखील मदत करतात.
२. वाहतूक:
Óयवसाय आिण Óयापारात देशा¸या यशासाठी वाहतूक महßवपूणª आहे. चांगÐया
वाहतुकì¸या सुिवधा िदÐया गेÐयास जमीन, सागरी आिण हवाई वाहतुकìĬारे Óयावसाियक
िøया वाढू शकतात. केवळ वाहतुकì¸या सुधाåरत पĦतéमुळेच कंपनीची ÓयाĮी
आंतरराÕůीय Öतरावर िवÖतारली आहे.
३. िवमा:
जोखीम कमी करÁयासाठी िवमा हे सवा«त ÿभावी तंý मानले जाते. Óयवसाया¸या ÿÂयेक
±ेýात धोके आहेत. पåरणामी, उīोजक िवमा कंपनीशी करार करतो ºयामÅये उīोजक
ÿीिमयम भरतो आिण िवमा कंपनी पåरभािषत कारणे/अपघातांमुळे झालेÐया नुकसानीसाठी
उīोजकाला भरपाई देÁयाची हमी देते.
४. गोदामे / वेअरहौिसंग:
उÂपादने िविशĶ कालावधीत तयार केली जातात, परंतु ती सवª एकाच वेळी वापरली िकंवा
िवकली जाऊ शकत नाही त. भिवÕयातील वापरासाठी िकंवा िवøìसाठी ती सुरि±त
िठकाणी जतन केले जाणे आवÔयक आहे. गहó, तांदूळ, कापूस, तंबाखू आिण इतर वÖतू
Âयांची मागणी िवकिसत होईपय«त िनयुĉ ÖटोअरमÅये ठेवÐया जातात. लोकरी¸या
कपड्यांसार´या वÖतू देखील हंगामी मागणी येईपय«त संúिहत आिण संरि±त केÐया
पािहजेत. अशा वÖतूं¸या साठवणुकìसाठी गोदामांची आवÔयकता असते.
munotes.in

Page 126

उīोजकता ÓयवÖथापन
126 ५. जािहरात:
मोठ्या ÿमाणात उÂपादन करÁयासाठी चांगÐया बाजारपेठांची आवÔयकता असते, ºयामुळे
वÖतू लवकर िवकÐया जातात, याची खाýी करÁयासाठी जािहरातéचा वापर करणे
आवÔयक असते. "जािहरात" या शÊदाचा अथª लोकांना उÂपािदत, िवतरीत केÐया जात
असलेÐया वÖतू आिण सेवांबĥल मािहती देÁया¸या कृतीचा संदभª आहे. आज¸या जगात
जािहराती खूप महßवा¸या आहेत.
७.५ बँका/िव°ीय संÖथांची भूिमका बँका आिण इतर िव°ीय संÖथा महßवाची भूिमका बजावतात.
१. १९५६ पासून, बँका आिण िव°ीय संÖथा लघु-उīोगांना मदत करÁयात आघाडीवर
आहेत.
२. बँक िकंवा िव°ीय संÖथेकडून आिथªक सहाÍय िमळिवÁयासाठी Óयवसाय एककाने
खालील सामाÆय पाýता िनकष पूणª केले पािहजेत:
३. सरकारने िनयिमतपणे पåरभािषत केÐयाÿमाणे हा एक लघु-Öतरीय Óयवसाय असावा.
४. सुिवधेĬारे बनवÐया जाणायाª ÿÖतािवत वÖतू सरकार¸या ÿितबंिधत वÖतूं¸या यादीत
नसाÓयात, ºया िनयिमतपणे अīवत केÐया जातात.
५. उīोग Öथापन करÁयासाठी , Óयवसाय एककाडे वैधािनक परवाना िकंवा अिधकृतता
असणे आवÔयक आहे.
६. Óयवसाय एकका¸या मालकाने, भागीदाराने, िकंवा संचालकाने ÿामािणकपणा तसेच
वÖतू बनवÁयाची आिण िवकÁयाची ±मता ÿदिशªत केली असावी.
७. ÿकÐप तांिýक आिण आिथªकŀĶ्या Óयवहायª असणे आवÔयक आहे.
७.६ सूàम आिण लघु उīोगांना ÿोÂसाहन देÁयासाठी धोरणाÂमक उपाय भारत सरकारने ६ ऑगÖट १९९१ रोजी सूàम, लघु आिण úामीण उīोगांना ÿोÂसाहन
आिण बळकट करÁयासाठी धोरणाÂमक उपाययोजना जाहीर केÐया आहेत.
नवीन धोरणाची ठळक वैिशĶ्ये आहेत:
१. लघु ±ेýातील उÂपादनांसाठी उÂपादनांचे आर±ण सुł ठेवावे. या यादीमÅये समािवĶ
असलेÐया Óयवसाय एककास अिनवायª परवाना ÿिøये¸या अधीन केले जाऊ नये.
२. लघु, अनुषंिगक आिण िनयाªतक¤िþत Óयवसाय एककासाठी Èलांट आिण
यंýसामúीमधील गुंतवणुकì¸या मयाªदेतील वाढ अनुøमे ६० लाख, ७५ लाख आिण
७५ लाखांपे±ा जाÖत ठेवÁयात आली आहे. munotes.in

Page 127

उīोजकता िवकासास सहाÍय आिण ÿोÂसाहन - II
127 ३. लहान ±ेýासाठी Èलांट आिण यंýसामúीमधील गुंतवणुकìची मयाªदा, Óयवसाय
एककाचे Öथान िवचारात न घेता., Ł. २ लाखांवłन Ł. ५ लाखांपय«त वाढवणे,
४. उīोगाशी संबंिधत सेवा आिण Óयवसाय उपøमांना, Óयवसाय एकका¸या Öथानाची
पवाª न करता लहान ±ेýा¸या समतुÐय गुंतवणूक मयाªदेसह एस.एस.आई Ìहणून
ओळखले जाईल.
५. मिहला उīोग पुÆहा पåरभािषत कłन िनकष हे मिहला उīोजकांĬारे मु´य भागधारक
आिण ÓयवÖथापन िनयंýण आहेत.
६. गुंतवलेÐया भांडवलासाठी नवीन आिण सिøय नसलेÐया भागीदारां¸या/उīोजकां¸या
आिथªक दाियÂवाची मयाªदा िनिIJती.
७. परदेशी कंपÆयांसह इतर औīोिगक उपøमांĬारे २४% पय«त इि³वटी सहभाग.
८. ÿकÐप खचª १० लाखांपे±ा जाÖत नसलेÐया नवीन ÿकÐपांसाठी नॅशनल इि³वटी
फंडातून सहाÍय.
९. एकल िखडकì कजª योजना Ł. १० लाखांपय«त¸या खेळÂया भांडवला¸या मािजªनसह
Ł. २० लाखांपय«त¸या मुदतीचे कजª सुर±ा लाभास िवÖताåरत.
१०. कामगार कायīातील काही तरतुदéमÅये िशिथलता.
११. ‘फॅ³टåरंग सेवा Óयावसाियक बँकांमाफªत िवÖताåरत.
१२. लघुउīोग िबलाचा Âवåरत भरणा सुिनिIJत करÁयासाठी योµय कायदा िनिमªती.
१३. संÖथाÂमक िव°पुरवठ्याकरीता सहज संधी - पुरेसा कजª ÿवाह सुिनिIJत करते.
१४. लहान घटकांसाठी एकािÂमक पायाभूत सुिवधांचा िवकास करणे.
१५. एसआईडीओ मÅये तंý²ान िवकास क± िनिमªती.
१६. एसआईडीओ मÅये िनयाªत िवकास क¤þ िनिमªती.
१७. अīयावत तंý²ान आिण िवपणन मािहती देÁयासाठी तंý²ान मािहती क¤þे िनिमªती.
१८. Öवदेशी आिण आयात केलेÐया क¸¸या मालाचे पुरेसे आिण ÆयाÍय िवतरण सुिनिIJती.
१९. दज¥दार समुपदेशन आिण चाचणी सुिवधांना ÿोÂसाहन.
७.७ ÿगत सुÿिसĦ मिहला उīोजक डॉ. िकरण मुझुमदार:
शॉ, बायोकॉन िलिमटेड¸या अÅय±ा आिण ÓयवÖथापकìय संचालक, Ļा एक उīोजक
आहेत. डॉ. िकरण मुझुमदार शॉ - Ļां¸या Óयवसाय आिण ÓयवÖथापन कौशÐयाने Âयांना munotes.in

Page 128

उīोजकता ÓयवÖथापन
128 भारतातील सवाªत ®ीमंत उīोगपती बनवले आहे. Âया सीआईआई, एमएम बंगलोर आिण
इतर सार´या ÿितिķत Óयावसाियक गटां¸या सदÖय आहेत आिण Âया भारतीय कॉपōरेट
उ¸चĂू वगाªतील आहेत.
बालाजी टेिलिफÐÌस¸या िøएिटÓह डायरे³टर, एकता कपूर:
एकता कपूर, िदµगज अिभनेते िजत¤þ यांची मुलगी आिण तुषार कपूरची बहीण, Âयां¸या के
मािलकेसाठी भारतात ÿिसĦ आहेत. Âया भारतीय टेिलिÓहजन उīोगातील सवाªत
शिĉशाली Óयिĉमßवांपैकì एक आहेत आिण Âयांची कंपनी, बालाजी टेिलिफÐÌसने नशीब
कमावले आहे. Âयां¸यामुळे बालाजीला लाखŌचा नफा झाला आहे.
सुनीता नारायण या राजकìय कायªकÂयाª आिण पयाªवरणवादी आहेत. सुनीता नारायण या
सुÿिसĦ सामािजक कायªकÂयाª आहेत ºयांनी शाĵत िवकासा¸या हåरत कÐपने¸या
ÿासंिगकतेची विकली कłन भारताचा अिभमान वाढवला आहे. Âयांची नुकतीच सोसायटी
फॉर एÆÓहायनªम¤टल कÌयुिनकेशÆस¸या संचालक मंडळावर िनयुĉì झाली आहे. २००५
मÅये Âयांना ÿितĶेचा पĪ®ी पुरÖकारही देÁयात आला होता.
मायøोसॉÉट इंिडया¸या ÓयवÖथापकìय संचािलका नीलम धवन:
नीलम धवन, भारतीय Óयावसाियक जगतातील एक ÿिसĦ Óयĉì , मायøोसॉÉट¸या िवøì
आिण िवपणन िøयाकलापां¸या ÓयवÖथापकìय संचािलका आहेत. मायøोसॉÉटसाठी
मोठ्या ÿमाणावर महसूल िमळवून देणायाª Óयवसाियक रणनीती ÖवीकारÁयासाठी Âया
ÿिसĦ आहेत.
नैना लाल िकडवई:
फॉ¸युªन मािसकाने नैना लाल िकडवई यांना जगातील टॉप ५० कॉपōरेट मिहलांपैकì एक
नाव िदले आहे. हावªडª¸या ÿिसĦ िबझनेस ÖकूलमÅये ÿवेश घेतलेÐया Âया पिहÐया
भारतीय मिहला आहेत. Âयांना भारतातील शीषª १० Óयावसाियक मिहलांपैकì एक Ìहणून
नाव देÁयात आले आिण एचएसबीसी ¸या ऑपरेशÆस I चे नेतृÂव करणाöया Âया पिहला
मिहला होÂया. Âयां¸या ÿयÂनांसाठी Âयांना पĪ®ी पुरÖकार िमळाला आहे.
सुलºजा िफरोिदया मोटवानी:
सुलºजा िफरोिदया मोटवानी या कायनेिटक इंिजिनयåरंग िलिमटेड¸या संयुĉ
ÓयवÖथापकìय संचालक आहेत, िजथे Âया कंपनी¸या एकूण कामकाजावर आिण
Óयावसाियक िवकास योजनांवर देखरेख करतात. इंिडया टुडे मािसकाने Âयांना 'िबझनेस
फेस ऑफ द िमलेिनयम' आिण वÐडª इकॉनॉिमक फोरमने Âयांना 'µलोबल लीडर ऑफ
टुमारो' असे नाव िदले.
टीएएफई इंिडया¸या संचािलका मिÐलका ®ीिनवासन:
मिÐलका ®ीिनवासन , टीएएफई इंिडया¸या संचािलका यांना २००६ मÅये वषाªतील टॉप
टेन Óयावसाियक मिहलांपैकì एक Ìहणून नाव देÁयात आले. Âयां¸या ±मता आिण munotes.in

Page 129

उīोजकता िवकासास सहाÍय आिण ÿोÂसाहन - II
129 योजनांमुळे कंपनीला अÐप Ł. ८५ करोड नफा ते तÊबल Ł. २९०० करोड नफा झाला
आहे. समाजसेवे¸या ±ेýातही Âया एक ÿमुख ÓयिĉमÂव आहेत.
डॉ. जितंदर कौर अरोरा:
मिहलां¸या िवकासासाठी Âयां¸या वै²ािनक संशोधनाĬारे, डॉ. जितंदर कौर अरोरा यांनी
भारताचा गौरव केला आहे. Âया सÅया पंजाब Öटेट कौिÆसल फॉर सायÆस अँड टे³नॉलॉजी
येथे संयुĉ संचािलका आहेत, िजथे Âयांना राÕůीय पुरÖकाराने Âयां¸या उÂकृĶ
कामिगरीसाठी ओळखले गेले.
७.८ ÓयĶी अÅययन धनचंþ िसंग खुÌबŌगमयम यां¸या आयुÕयात फारसे काही नÓहते. गरीब िशंÈयाचा मुलगा
Ìहणून Âयाला लाडाने, कोडकौतुकाने वाढवले गेले नाही. Âयां¸या तुटपुंºया कमाईसाठी
Âयाने Âया¸या विडलांना राýंिदवस तासन् तास काम करताना बिघतले आहे. ®ीमंतांना
अिधक ®ीमंत होताना Âयाने पािहले तर गरीब िनराधार रािहले. Âया तŁणाला आयुÕयात
आणखी काही साÅय करायचे होते. िशलाई मिशनवर गुलामिगरी कłन फĉ जीवन
जगÁयासाठी पुरेसा पैसा िमळवÁयाची कÐपनाही तो कł शकत नÓहता. इंफाळ हे मिणपूर
राºयातील एक छोटेसे शहर आहे. कĶकरी वडील आिण िľया Âयां¸या मुलांना मोठ्या
शहरांमÅये पाठवतात जेणेकłन Âयांना ÿगतीची अिधक संधी िमळावी. खुंबŌगमयुमचे वडील
आपÐया मुलाला पाठवÁयास िकंवा िश±ण देÁयास असमथª होते. Âयांनी Âयाला फĉ
टेलåरंग िशकवले, एवढेच Âयाला माहीत होते. कापड, सुईकाम आिण कपड्यां¸या शैली हे
सवª मुला¸या संगोपनाचा भाग होते. एकच िशलाई मशीन होते आिण Âयाचे वडील ते वापरत
नसतांना, Âयाने ते वापरले. तो शांतपणे िशकला कारण Âया¸या विडलांना हेच हवे होते हे
Âयाला माहीत होते, पण ते Âयाला योµय वाटत नÓहते. एखादी घटना कधीही तुमचे जीवन
बदलू शकते. खुंबŌगमयुम जेÓहा Âया¸या विडलां¸या भंगारातून उरलेÐया सािहÂयातून
पािकटे िशवत होता, तेÓहा Âया¸यासोबत हा ÿकार घडला. खुंबोÆगमयुमने हे पाकìट एका
िमýाला िदले, ºया¸या कलाकृतीने तो मंýमुµध झाला. मग िमýाने Âया¸या इतर िमýांना ती
मनोरंजक पाकìट दाखवले. खुंबŌगमयम Âयां¸यासाठीही असेच पाकìट तयार कł शकतो
का, याची Âयांनी चौकशी केली. Âयामुळे Âया¸या कलाकृतीस बाजारपेठ िमळू शकेल का,
असा ÿij Âयाला पडला. आिण Âयाला समजले कì तो Âया¸या Óयवसाया¸या संधीला
अडखळला आहे. १९९६ मÅये Âयाने Óयवसाय योजना तयार केली आिण 'रोमी बॅµस' ही
पािकटे बनवणारी कंपनी सुł केली. खुÌबŌगमयुम हा आवेगाने वागणाöयातला नÓहता. Âयाने
Âया¸या उÂपादनाची मागणी पािहली आिण Âया¸या खचाªचा, िकमतीचा आिण अपेि±त
कमाईचा अंदाज लावला. २००७ मÅये मायøो आिण मीिडयम एंटरÿायझेस ®ेणीमÅये बॅग
मेिकंगसाठी Âयांनी राÕůीय पुरÖकार िजंकला. खुंबŌगमयम धनचंþ िसंग यांनी केवळ सुŁवात
केली असली तरीही िनभ¥ळ धैयª, िचकाटी आिण कठोर पåर®माĬारे Âयांचे जीवन बदलले
आहे. तुÌही तुम¸या ÿगती¸या मागाªत कोणतीही अडचण येऊ देऊ शकत नाही. तुÌही
यशÖवी होणार नाही िकंवा शीषªÖथानी पोहोचू शकणार नाही जर तुÌही एखादी गोĶ
ÿभावीपणे अंमलबजावणी िकंवा आÂमसात केली नाही तर. munotes.in

Page 130

उīोजकता ÓयवÖथापन
130 ७.९ Öटाटª अप इंिडया योजना Öटाटªअप इंिडया योजनेचे उिĥĶ भारतामÅये एक भ³कम पåरिÖथतीकì तयार करणे आहे,
जे नावीÆयपूणª कÐपनांना आिण Óयवसायांना चालना देÁयात येईल. योजनेचा हेतू आहे:
i) उīोजकìय संÖकृतीला ÿोÂसाहन देणे आिण समाजात मोठ्या ÿमाणावर उīोजकìय
आदशª िनमाªण करणे, तसेच उīोजकतेबĥल लोकां¸या मनोवृ°ीवर पåरणाम करणे;
आिण
(ii) उīोजक होÁयाचे फायदे आिण उīोजकता ÿिøयेबĥल जागŁकता वाढिवणे.
(iii) िशि±त तŁण, शाľ² आिण तंý²ांना उīोजकतेला िकफायतशीर, पसंतीचे आिण
Óयवहायª कåरअर Ìहणून िवचार करÁयास ÿोÂसािहत कłन अिधक गितमान
ÖटाटªअÈसना ÿोÂसाहन देणे; आिण
(iv) िपरॅिमड¸या तळाशी असलेÐया लोकसं´ये¸या गरजा पूणª करÁयासाठी
सवªसमावेशकता आिण शाĵत िवकास साÅय करÁयासाठी, मिहला, सामािजक आिण
आिथªकŀĶ्या मागासलेले समुदाय आिण कमी ÿितिनिधÂव केलेले ÿदेश यासार´या
लàय गटां¸या िविशĶ गरजा पूणª कłन उīोजकìय पुरवठा िवÖतृत करणे.
७.१० सारांश उīोजक जÆमाला येÁयापे±ा िश±ण, ÿिश±ण आिण अनुभवातून िवकिसत होऊ शकतात.
उīोजकìय िवकासामÅये Óयवसाय एककाची Öथापना आिण संचालन करÁयासाठी
आवÔयक उīोजक ±मता िवकिसत करणे आवÔयक आहे. उīोजकìय वाढ ही एक
पĦतशीर आिण सततची ÿिøया आहे. Óयवसाया¸या संधी कशा ओळखाय¸या आिण
Âयांचा फायदा कसा ¶यायचा हे िशकवून Âयांना उīोजकìय कåरअर करÁयासाठी ÿेåरत
करणे हे Âयाचे मु´य Åयेय आहे.
लहान Óयवसायांना संघराºय आिण राºय सरकारांनी तयार केलेÐया िवīमान समथªन
ÿणालéचे ²ान नसते, ºयामुळे लहान Óयवसायांना आवÔयक सवª सहाÍय ÿदान
करÁयासाठी संÖथाÂमक समथªन ÿणालीची Öथापना करणे आवÔयक असते. Âयां¸याकडे
तांिýक आिण ÓयवÖथापकìय ±मता, तसेच मजबूत आिथªक पाĵªभूमी आिण सरकार-
ÿायोिजत पायाभूत सुिवधा, अनुदाने आिण कर सवलतéबĥल जागłकता देखील नाही.
सरकारी मालकì¸या संÖथा, वैधािनक महामंडळे, अधª-Öवाय° आिण Öवाय° संÖथा या
अÔया संÖथांपैकì आहेत. ºया भारतातील अिधकारीत आिण एजÆसी सरकारी ÿायोिजत
संÖथा आहेत ºयांना िøयां¸या िविशĶ ±ेýांमÅये एसएसआई चे िनयमन आिण ÿोÂसाहन
देÁयासाठी पुरेसे अिधकार आहेत.
भारतातील तŁणांमÅये भरपूर ±मता आहे, परंतु पुरेशी ÿेरणा, ÿोÂसाहन आिण
ÿिश±णा¸या अभावामुळे ते Öथािनक आिण जागितक Öतरावर Âयांचे ÓयिĉमÂव िचÆहांिकत
कł शकत नाहीत.
सवªसाधारणपणे "Öथािनक िवचार, आिण जागितक कायª." munotes.in

Page 131

उīोजकता िवकासास सहाÍय आिण ÿोÂसाहन - II
131 ७.११ ÖवाÅयाय गाळलेÐया जागा भरा.
१. एसआईडीओ Ìहणजे ___
१. लघु उīोग िवकसनशील संÖथा २. लघु उīोग िवकास संÖथा
३. छोट्या उīोग िवकास संÖथा ४. लघु उīोग तैनाती संÖथा
उ°र: २
२. _____ या साली, एन.ए.वाई.ई. ने बँक ऑफ इंिडयासह एक ÿोटोटाइप उīोजक
िवकास योजना ÿायोिजत केला.
१. ऑगÖट १९७२ २. जुलै १९४७
३. ऑ³टोबर १९७८ ४. सÈट¤बर १९७२
उ°र: १
३. एस टी ई पी Ìहणजे ______ होय
१. मिहलांसाठी ÿिश±ण आिण रोजगार कायªøमास समथªन
२. युĦनौकेसाठी ÿिश±ण आिण रोजगार कायªøमास समथªन
३. मिहलांसाठी ÿिश±ण आिण रोजगार कायªøमासाठी योजना
४. मिहलांसाठी ÿिश±ण आिण उīोजकता कायªøमास समथªन
उ°र: १
४. _______ हा लहान खेडे आिण कुटीर उīोगांना चालना देÁया¸या उĥेशाने चालवला
जाणारा सरकारी कायªøम आहे.
१. िसडो २. वीआईडीओ
३. डीआईसी ४. ईडीआई
उ°र: ३
५. _______ हे ईडीआई ¸या उिĥĶांपैकì एक आहे
१. िवपणन ÿिश±णासाठी सहाÍय २. समाजसेवा
३. ÿदेशाला मदत ४. पंतÿधानांकडून पैसे िमळिवणे
उ°र: १ munotes.in

Page 132

उīोजकता ÓयवÖथापन
132 संि±Į टीपा िलहा.
१) िसडो
२) एस टी ई पी (मिहलांसाठी ÿिश±ण आिण रोजगार कायªøमासाठी समथªन)
३) भारतातील उīोजकते¸या िवकासासाठी उचललेली पावले
४) उīोजकतेला ÿोÂसाहन आिण िवकासासाठी ÿोÂसाहनाची गरज
५) एन.ए.वाई.ई
खालील िवधाने बरोबर िकंवा चूक आहेत ते सांगा.
(a) एसएसआई झोनचा ÿचार आिण वाढ हे औīोिगक धोरण ठरावांचे मु´य कायª आहे.
(b) मागास भागात उभारÐया जाणायाª नवीन उपकरणांना जाÖतीत जाÖत १५
लाखांपय«त¸या िÖथर भांडवली गुंतवणुकìवर १५% ची थेट अनुदान देय आहे.
(c) नवीन गॅझेट्सना ७ वषा«¸या कालावधीसाठी मालम°ा करातून सूट देÁयात आली
आहे.
(d) राºय िव°ीय महामंडळे ३० लाखांपय«त चालू मालम°े¸या संपादनासाठी कजª पुरवठा
करतात
(e) उदारीकरणाचे कारण Ìहणजे चलनिवषयक गॅझेट वारंवार िनयम, डावपेच आिण
िनयंýणापासून मुĉ करणे.
[उ°र: (a - बरोबर), (b- बरोबर), (c- चूक), (d- चूक), (e - बरोबर)]
ÿij.
१) कौशÐय िवकास आिण उīोज कता २०१५ साठीचे राÕůीय धोरण ÖपĶ करा
२) उīोजकता वाढ आिण िवकास यासाठी िजÐहा उīोग क¤þांची कायª कोणती आहेत?
३) भारत सरकार¸या माÅयमातून भारतीय लघु-Óयावसाियक घटकांना दीघªकाळापय«त
कोणते िनयाªत जािहरात उपाय आहेत?
४) 4) एमएसएमई मधील िन याªत उÂपादनाचे ÿमुख घटक ÖपĶ करा.
ÿकÐप/असाईनम¤ट:
१. तुम¸या पåरसरातील Öथािनक पातळीवर कायªरत असलेÐया कोणÂयाही 4)
एमएसएमईचे łपरेखा तयार करा.
खालील घटकांची मािहती िमळÁयासाठी ÿijावली तयार करा:
(a) Óयवसाय एकका¸या वाढी¸या श³यता. munotes.in

Page 133

उīोजकता िवकासास सहाÍय आिण ÿोÂसाहन - II
133 (b) Öथािनक संसाधने आिण Öवदेशी कौशÐयांचा वापर.
(c) एमएसएमई ¸या मालकाला भेडसावणाöया वाÖतिवक समÖया. Âयावर ÿकÐप अहवाल
तयार करा.
(d) उÂपादने आिण सेवांचे िवपणन.
२. तुम¸या राºयासाठी जी.आई टॅग शोधा. Âयाचे अिĬतीय गुणधमª दशªिवणारा तĉा
तयार करा.
उÂपादनासाठी जी.आई टॅगमुळे ÿादेिशक िवकास कसा झाला याची वगाªत चचाª करा.
७.१२ संदभª १. अिनल कुमार एस., पूिणªमा एस.सी., िमनी के. अāाहम, जय®ी. के. (२००३),
२. उīोजकता िवकास ( pp- ६४-६६). नवी िदÐली, Æयू एज इंटरनॅशनल पिÊलशसª.
३. भौिमक एस.आर. , भौिमक एम (२००८), उīोजकता (१४-१६). नवी िदÐली, Æयू
एज इंटरनॅशनल पिÊलशसª
*****

munotes.in